Tək türk əlifbasının yaradılması siyasi və iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun və qənaətcil deyil
Ermənistanın İctimai Radiosunda rus dilində yayımlanan “Azərbaycan bir həftə ərzində” proqramında Azərbaycanda həftə ərzində baş verən ən mühüm və maraqlı hadisələr müzakirə olunur. Proqram aparıcıları Anjela Elibegova və Armine Adibekyandır.
Proqramım üçüncü hissəsində artıq bir neçə ilədir ortaq türk əlifbasının yaradılmasının imkanlarına toxunulub. Bu fikir Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyasında (TÜRKPA) doğulub. Qeyd edilib ki, bu təşkilata üzv olan bütün türdilli ölkələri üçün ortaq türk əlifbası yaradılacaq. Ortaq türk əlifbasının yaradılmasının mənası təmamilə aydın deyildir. Ehtimal olunur ki, bir-birilə ortqa əlifba ilə yazacaqlar, çünki indi istifadə etdiyi əlifblərdən imtina etmək fikri yoxdur.
Başlanğıcda bu məsələ Qazaxıstanın üçün narahatedici idi, lakin bu məsələdə Azərbaycan rəhbərlik etməyə başladıb və 2013-cü ildə “Zamanın tələblərinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına uyğun olaraq qloballaşma kontekstində Azərbaycan dilinin istifadəsi üzrə dövlət proqramı” qəbul edib, bu proqramın çərçivəsində ortaq türk əlifbanın inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.
Ortaq əlifbadan idtifadə etməsi çox problemlər yaradır; Mərkəzi Asiyada, Qazaxıstanda hələ Kiril əlifbası ilə yazılır, Azərbaycan isə müstəqlilikdən sonra latın əlifbasına keçib. Qeyd Etmək lazımdır ki, ötən əsrdə Azərbaycan üç dəfə əlifbanı dəyişib; ərəb əlifbasından latın, latından kiril əlifbasına, kiril əlifbasından isə latın əlifbasına keçiblər. Elə olur ki, Sovyet dönəmində Azərbaycanda Kiril əlifbası olub, yeni nəsil isə kiril əlifbasını bilmir, köhnə məmurlar hələ Kiril ıifbasından istifadə etməyə davam edir. Yəni əlifbanın probləmi Azərbaycan daxilində aktualdır. Bir əlifbadan digər əlifbana keçdiyində mədəniyyət təbəqələri itilir.
Erməni dilli ilə müqaiysə edək, əgər bu dilin daşıyıcıları birdən Şərq ermənicəsinə keçməyə qərar verərlərsə, son yüz il ərzində qərb ermənicəsi ilə yazılan bütün kitablar və əsərlər itiriləcək, ya da Qərb ermənicəsindən Şərq ermənicəsinə tərcüməsi üçün çox resurslar lazım olar. Eyni probləmi İsarildə; idiş və ivrit ilə var. Idişdə danışan nəsil artıq yoxdur, və insnalar idişdə yazılan bir çox əsərlər indi çox zor anlayırlar.
Onlar bu dildə yaradılan əsərlərdən istifadə edə biləcəkləri üçün xüsusi kurslar təşkil etmək məcburiyyətində qalırlar. Qeyd edək ki, onların arasında çox fərq var. Onlardan bəziləri Sünni, bəziləri Şiədir. Oğuzlar, kıpçaklar onların arasında da fərqliliklər var. İqtisadi və mədəni modellərə görə də fərqliklər var.Onların hamısını birləşdirə biləcəyi yeganə şey türk dillidir. Əlifbası olmayan bir dil demək olar, elə bir dil yoxdur.
Lakin layihənin sonuna 2 il qalırdı, çünki 2013-cü ildə imza olunmuşdu və 2020-ci ildə tamamilə hazır olmalı idi. Məsələ odur ki, bunun üçün hər tərəfdən böyük maliyyə investisiyaları lazım idi. Yəni, bu əlifba keçəm istəyən bütün dövlətlər əlifbənin çap olunmasından başlayaraq, müəllimlərin yenidənhazırlanması üçün böyük miqdarda xərcləmələr etməlidirlər.
Həmçinin qrammatikanın uyğunlaşması və onu universal etməsi lazımdır, çünki bəzi xalqlar türk dilinin oğuz ləhcəsi, diğərləri isə, kıpçak ilə danışırlar.
Bütün bunları nəzarə alaraq, əgər indəyədək heç bir şey edilməyibsə, iki il ərzində bu əlifbanı yarada bilməzlər. İndi bəzi nəticələr dərc edilməli idi, lakin yoxdur. Belkə də bunun üçündür ki, Fazil Mustafa vaxtın keçməsini deyir və ola bilər ki, o həmçinin siyasi məqsədəuyğunluğunun olmadığını da demək istəyir, çünki bu fikir ortaya çıxdığında müəyyən pantürkist cəmiyyətinin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Lakin indi bu məqsədəuyğun deyil.
Bununla yanaşı, bu ideyanı həyata keçirməkdə israr edən, bunun zəruri olduğunu vurğulayan meraklılar var.
