1988-ci ildən artıq 1905 və 1918-ci illərdəki qırğınlardan sonra Sovet Azərbaycanının paytaxtı Bakıda ermənilərin üçüncü qətlamına başlanıldı. Və bu da əsrlər boyu orada yaşayan erməni əhalisi üçün sonuncu olacaqdı. İki il ərzində 250.000 nəfərlik erməni sakinlərinin əksəriyyəti Bakıdan və qonşu yaşayış məntəqələrindən didərgin salınmışdır. Şəhərdə 30.000-ə yaxın erməni sakini var idi, onların çoxusu yaşlı, kimsəsiz, xəstə və ya ehtiyacı olan, yaxud getmək istəməyən və ya sadəcə dogma yerlərini tərk edə bilməyənlər, həmçinin tərk etmək istəməyən və onların qohumları da var idi. Qırğınların son dalğası 1990-cı ildə başladı. Yanvar ayının əvvəllərindən bəri yanvarın 13-dən 19-a kimi sanki daha da təkan almağa başladı.. Ermənilər arasında itkilərin dəqiq sayı tam məlum deyil. Mövcud faktlar 500-ə qədər itki barədə danışmağa imkan verir, onların bəziləri yaralar və xəsarətlərlə Bakıdan deportasiya olunduqdan sonra öldü. Bakıdan mühacirət olunan ermənilər heç nəsiz, əmlaksız qaldılar, var yoxlarından, evlərindən və mallarından məhrum oldular.
Qırğınlara müvafiq siyasi və hüquqi qiymət verilməmişdir ki, bu da Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən ermənilərə qarşı digər cinayətlərin və ksenofobiyanın dərinləşməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycanda müxalifət Xalq Cəbhəsi Hərəkatının Sovet Azərbaycanının birbaşa dəstəyi və himayəsi ilə törətdiyi qeyri-insani əməllər beynəlxalq cinayət hüququ çərçivəsində ən ağır cinayətlər sırasındadır, bunun çoxsaylı təkzibolunmaz dəlilləri və faktları, habelə beynəlxalq təşkilatların məhkumedici qətnamələri buna parlaq sübutdur.
SSRİ Kommunist Partiyası Siyasi Bürosuna namizəd Yevgeni Primakov martın 5-də , SSRİ Ali Şurasının qapalı iclasında elan etdi:“Bu vəziyyətdə baş verən vəhşicəsinə anti-erməni qırğınlarının minlərlə insanın ölümünə səbəb olmasının şahidi olduq. Günlər ərzində on minlərlə ermənilər öz evlərindən didərgin düşdü və respublikadan zorla deportasiya olundu”.
Keçmiş SSRİ Müdafiə naziri Dmitri Yazov, Azərbaycanın “Lider TV” şirkətinə verdiyi müsahibədə M. Qorbaçov özünü daxili işlər naziri Bakatini öz yanına çağıraraq deyib ki, Bakıda vəziyyət olduqca gərgindir.KKB rəisi Kryuçkov həmçinin ona zəng vurmuş və Bakıda vəziyyətin gərgin olduğunu bildirmişdir. Bakıda fövqəladə vəziyyət elan edilməsini düşünən Primakov və Girenko ilə Bakıda Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü Andrey Girenko ilə telefon danışığı keçirdi azərbaycanlıların erməniləri pəncərədən aşağı tulladıqları barədə məlumat verdi, burada böyük qan qoxusu gəlir”.
Ermənilərin Bakıdakı qırğınlarını ABŞ Konqresmenləri, Avropa Parlamenti və beynəlxalq insan haqları təşkilatları da məhkum etdi.1990 Yanvarın 18-də bir qrup ABŞ senatoru Qorbaçova ermənilərin Bakıdakı qırğınlarından narahatlıqlarını ifadə edən ortaq məktub göndərdilər.
Bill Frellik, ABŞ Qaçqınlar Komissiyasının direktoru, 2002-ci ilin fevralında ABŞ qaçqınların qəbul proqramı ilə əlaqədar hesabatında ABŞ Konqres Komitəsinə fevral ayında təqdim olunmuş proqramında qeyd edib ki, 2000-ci ilin dekabr ayınadək Azərbaycandan olan qaçqın etnik ermənilər Moskvada yaşayırdılar.”Onlar 1990-cı ildə Bakıdan anti-erməni ixtişaşları nəticəsində sürülmüşlər…”. B. Şerman öz bəyanatında xüsusiylə qeyd edib ki, erməni azlıqlarına qarşı gərginlik Sumqayıt, Kirovabad və Bakının anti ermənilik vəhşilikləri dalğasıyla başlanığıc alıb ki, onlar da 390 min erməni sakinlərini zor gücüylə mühacirətinə səbəb olub.
2011-ci, 2013-cü, 2014-cü və 2015-ci illərdə ABŞ-ın bir sıra konqresmenləri, o cümlədən Adam Şif və Deyvid Sisıli Azərbaycan tərəfindən törədilən qırğınlara toxunaraq Sumqayit, Kirovabad və Bakı qırğınlarını (massacres) qınamağa çağırıb. Senatorlardan Hari Piters öz bəyanatında qeyd edib: “Ermənilərin qırğınları Sumqayitdə dayanmadı, 1990-cı ildə paytaxt Bakıda davam etdi. ABŞ Konqresi bu qırğınlarını qətiyyətlə qınayır”.
Avropa Şurasının üç üzvü müxtəlif formatlarla Azərbaycan tərəfindən törədilən erməni qırğınlarını qınayıb: 7 iyul 1988-ci il qətanməsində qeydə alınıb ki, Azərbaycanda pisləşən siyasivəziyyət Sumqayitdə və Bakıda ermənilərə qarşı şiddətə səbəb olubç bu da Azərbaycanda yaşayan ermənilərin təhlükəsizliyini təhdid edir. Diqqətəlayiqdir ki, qətnamədə Avropa Parlamenti ermənilərin qırğınlarını hesaba alaraq, “erməni azlığının Ermənistan SSR-ə yenidən qoşulmaq tələbini” dəstəklədiyini bildirib. Avropa Parlamenti həm də Sovet İttifaqını SSRİ qanunlarına uyğun olaraq erməni qırğınları üçün məsuiyyət daşıyanları məsuliyyətə cəlb etməyə və Sovet Azərbaycanda yaşayan 500.000 erməninin təhlükəsizliyini təmin etməyə çağırıb.
1990-ci il yanvarın 18-də qəbul olunmuş qətnamədə qeyd edilir: “… Bakıda başlanmış ermənilərə qarşı hərəkətləri, dəhşətli şəraitdə həyatını itirən çox sayda qurbanları barədə ilkin məlumatları… erməni kəndlərinə hücumları nəzərə alaraq, Avropa Komissiyasını və Avropa Şurasını ermənilərə qarşı qırğınları, xüsusən Sumqayit, Kirovabad və Bakıda törədilmiş qırğınları aşkar etməyə, həm də Sovet İttifaqını “müdaxilə üçün qoşun göndərməklə Azərbaycanda yaşayan erməni əhalisinin real qorunmasına zəmanət verməyə” çağırılır.
1991-ci il martın 14-də Avropa Şurasının qəbul edilmiş üçüncü qətnaməsində qeyd edilir ki, “Azərbaycandan (Bakı və Sumqayit qırğınları (massacres))300 min ermənihəddindən artıq yoxsulluq vəziyyətindədirlər və təcili yardıma ehtiyac duyurlar”.
Yuxarı qeyd edilmiş toxunmalar və məruzələr bir daha göstərir ki, 1990-cı il yanvarın 13-19-da Bakıda ermənilərə qarşı törədilmiş qırğınlar bəşəriyyətə qarşı ağır cinayətlərin, o cümlədən mükli şəxslərin öldürülməsi, işgəncə, təcavüz, dövlət ayrıseçkilik siyasətiylə bağlı etnik erməni icmasının təqib edilməsi və digər qəsdən ictimai təhlükəli hərəkətlərlə müşayiət olunan deportasiyasının birləşməsidir.
Qeyd olunmuş cinayətlər, sülh və ya müharibə zamanı törətməkdən asılı olmayaraq, cəzalandırılır və keçmiş müddət tədbiq olunmur, bu da Nürnberq Beynəlxalq Hərbi Məhkəməsinin avqust 8, 1945-ci il Nizamnaməsiylə (Məqalə 6, hissə 3) müəyyənləşdirilib və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının 10 noyabr, 1970-ci il 2391(Məqalə 1, hissə 2) qətnaməsiylə təsdiq olunub.
Bu cinayətlər öz ağırlığı və yüksək ictimai təhlükə səbəbindən həm də Haaqa Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsindədir (V. Ayvazyan, İnsan Haqqları, səhifə 480, Yerevan, 2014). Beynəlxalq cəmiyyət gələcəkdə belə cinayətlərin qarşısınıl alınması üçün Sovet İttifaqında yaşamış ermənilərin qırğınları barədə müvaffiq siyasi-hüquqi qiymətləndirmə verməlidir. Bu nəinki bu günə qədər həyata keçirildi, eyni zamanda Azərbaycan dövlət səviyyəsində ermənilərə qarşı ayrıseçkilik və ksenofobiya siyasətini davam etdirir, 2004-cü ildə Macarıstanda NATO-nun təşkil etdiyi dərslər zamanı Ramil Safarov tərəfindən erməni zabit Gurgen Margaryanın balta ilə öldürməsini, 2016-cı ilin aprel ayında Talış kəndində dinc əhalinin işgəncə və qətlləri, Azərbaycan hakimiyyətinin ermənilərə qarşı nifrət və təcavüzünün ən yüksək səviyyədə ifadələri, güc tətbiq edilməsi bunu əks etdirir.
