NEWS.am Azərbaycan xalqının formalaşmasına, Azərbaycan dövlətinin siyasətinə, iddialara və uydurmalara həsr olunmuş silsilə nəşrləri təqdim edir: “Azərbaycan xalqının formalaşması (tatarlaşmadan azərbaycanlaşmaya qədər)” məqaləsinin müəllifi Artsax Prezidentinin müşaviri, tarix elmləri doktoru Davit Babayandır. Məqalələ silsiləsinin 1-ci hissəsini diqqətinizə təqdim edirik:
Azərbaycan çox yaxşı, dərindən bilməli olduğumuz bir ölkədir və tarixi, siyasəti, etno-milli xüsusiyyətləri, spekulyasiya və duyğuları minimuma endirərək obyektiv, hərtərəfli öyrənilməlidir.
Yalnız bu tərzlə oradan gələn və yalnız o qədər də hərbi olmayan təhdidlərə təsirli şəkildə qarşı çıxa biləcəyik. Keçmişi bilmək və bugünkü dərk etməklə keçmişi həqiqi və dəqiq şəkildə təxmin edə biləcəyik.
Bu ölkənin geosiyasətini, xarici və daxili siyasətini, onun ideologiyasını, Azərbaycan xalqını, etno-milli xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən Azərbaycanda dövlət quruculuğunun əsas amilidir, burada ən vacib komponentlərdən biri də xalqın formalaşma prosesidir.
Azərbaycan xalqının formalaşması 19-cu əsrdə başlayan və əslində bu günə qədər davam edən ən maraqlı geosiyasi layihələrdən biridir.
Bu millətin formalaşması “yuxarıdan” baş verdi və strateji əhəmiyyətli Zaqafqaziya bölgəsi üçün böyük dövlətlərin mübarizəsi ilə əlaqəli strateji və taktiki geosiyasi hesablamaların nəticəsi idi.
Bu xalqın formalaşması Rusiya İmperiyasında Rusiyanın Zaqafqaziya ilə birləşməsindən sonra başladı, sovet illərində də davam etdi və hələ də bitməmişdir.
Yeni Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi “Tatarlaşma-türkləşmə- azərbaycanlaşma” silsiləsindən zəncirvari şəkildə keçib. Daha uzunmüdətli və daha az saxtalaşdırılıb ilk mərhələ tatarlaşması.
Daha qısa, lakin daha çox saxtalaşdırılmış son mərhələdir azərbaycanlaşdırma mərhələsi.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu prosesin əsas mərhələləri bir-birlərinin məntiqi davamı deyildi və bir-birini əvvəlcədən müəyyənləşdirmir. Onların hər biri davam etməyi təmin etməyən ayrı bir proses idi.
Bir mərhələnin digəri ilə əvəz edilməsi və milli kimliyi “dəyişdirmək”məqsədi ilə bu və ya digər strategiyanın seçilməsi radikal qlobal geosiyasi dəyişikliklərin və Rusiya, sonra Sovet hakimiyyətinin onlara olan reaksiyalarının nəticəsi idi.
Səfəvi İrandakı türk ünsürü
Azərbaycan xalqının formalaşması prosesini nəzərdən keçirməzdən əvvəl Səfəvilər dövründə İranın etno-siyasi xüsusiyyətlərini qısaca nəzərdən keçirmək lazımdır. Səfəvi İranı və onun ilk lideri İsmayıl Şah bu günə qədər İranı müdaiə edən bir növ immunitet sisteminə çevrilmiş xüsusi bir dövlət ideologiyasını inkişaf etdirə bildi.
Çox maraqlı bir təsadüf də var. Damarlarında iranlıların, türklərin və digər xalqların qanı olan bir insan olmaqla, müsəlman olmaqla, əslində 9 əsrlik xarici idarəçiliyi şəraitlərində , demək olar ki, köklü şəkildə dəyişən və fərqli etnik qrupların konqlomeratına çevrildi hər halda nəhayət müstəqil milli dövlətçiliyini yenidən yaratmağı bacardı.
Ancaq yeni Səfəvi İranı etno-siyasi quruluşunda Əhəmənidlər, Arşakuni və Sasani dövrlərindən fərqlənirdi. Ərəb fəthindən əvvəl İran elementi həmişə dövlətin əsas etno-siyasi nüvəsi idisə, Səfəvilər dövründə vəziyyət başqa idi.
Üstəlik, əsrlər boyu davam edən yüzillik xarici idarəetmə və İranın etnik tərkibindəki dəyişikliklərdən sonra İran komponentinin rolunu və yerini əvvəllər olduğu kimi bərpa etmək mümkün olmayıb. Müstəqil bir İran dövlətini bərpa etmək və qorumağın yeganə yolu, yeni İranın iki əsas nüvələrinin sintezi oldu ki, orada sement komponenti kimi şiə İslamı şıxış edib.
İran dövlətçiliyinin bərpasından əvvəl, İran, artıq qeyd edildiyi kimi, 9 əsrdən çox müddətə xarici idarəçiliyi altında olub. Ərəblər İranı 636-cı ildən XI əsrə qədər idarə etdilər. Sonra Türko-Monqol hakimiyyəti dövrü başladı. 1502-ci ilə qədər İran müstəqilliyini bərpa etdi və Səfəvi dövləti quruldu.
Burada qeyd edilməlidir ki, əsrlər boyu türk idarəçiliyinə baxmayaraq, İranın daxili birliyini və titul dövləti formalaşmasının etno-milli tərkib hissəsinin ikili xarakterini qorumaq üçün səmərəli bir fürsət verən türk ünsürü bir etnosda birləşməmişdir.
Türk ünsürü çox rəngarəng idi, tərkibində türkləşməyə məruz qalan müxtəlif xalqları əhatə edirdi və şiəliyin qəbulundan sonra bu kütlə əslində Anadolu və Orta Asiyanın türk kütlələrindən ayrıldı, nəinki coğrafi və siyasi baxımdan, həm də etnoqrafik olaraq. Farsdakı Türklərin kimliyinin əsasını şiəlik və etnik mənsubiyyət təşkil etdi.
