Tavuşda hərbi əməliyyatlar regional geniş məsələləri də cəlb etməklə ğözlənilmədən beynəlxalq geniş reaksiyaya səbəb oldu.
Hərbi əməliyyatları KTMT məsuliyyəti xəttində baş verdi, Türkiyə Azərbaycanı dəstəklədiyini bildirdi. Hərbi qarşıdurma, Türkiyənin hərbi müdaxiləsi və Rusiyanın mövqeyi baxımından bukontekstdə beynəlxalq platformlarda müzakirə edildi.
Öz növbəsində, Rusiya media-ekspertiza çərçivələrində Naxicevan məsələsi 1921-ci ildə rus-türk müqaviləsi kontekstində dövrüyəyə qoyuldu.
Ümumiyyətlə, rusların on illər boyu ciddi şəkildə tabu qoyduğu müqavilələri baxımından,kifayət qədər danışdırmaq o cümlədən erməni tarixi və siyasi dairələrini danışmaq olduqca çətin idi.
Erməni tək-tük KİV-i və analitiklərinin səyi sayəsində Rusiya dairələrini danışmağa məcbur edə bildik ki, bu da müəyyən irəliləyişdir.
Tavuş hərbi əməliyyatları fonunda həmin dairələr Naxicevan problemini aşağıdakı kimi təqdim etdilər:
Status-kvo Artsaxda, Minsk qrupu formatında qorunur, 1921-ci ildə isə Naxicevandasa Rusiya-Türkiyə müqavilələri ilə qorunur.
Eyni zamanda, ermənilərin bunun böyük bir hədiyyə olduğunu söylədilər, Moskva münaqişə tərəflərindən bərabər məsafəni tutaraq Türkiyənin mümkün müdaxiləsinin qarşısını aldı.
Moskva nəyə işarə edir? Artsaxı Naxicevana qarşımı?
Naxicevan 1921-ci ildə Rusiya-Türkiyə müqavilələri çərçivəsində Azərbaycana təhvil verildi. 1921-ci ildə Sovet Ermənistanı hələ MillətlərLiqası tərəfindən tanınan müstəqil dövlət idi (Azərbaycan və Gürcüstan hələ tanınmırdı). 1920 -1921-ci ildə Ermənistan Respublikası işğal edildikdən sonra Rusiya-Türkiyə müqavilələrinə əsasən Ermənistan ərazilərinin böyük əksəriyyəti Türkiyə və Azərbaycana təhvil verildi.Bu müqavilələrə görə Ermənistanın imzası yoxdur, əslində iki dövlət onun razılığı olmadan üçüncü bir dövlətin ərazisini bölmüşdür.
Naxicevan üçüncü tərəfə vermək hüququ olmadan Azərbaycana verildi. Ancaq Naxicevan artıq üçüncü bir tərəfin – Türkiyənin faktiki olaraq hökmranlığı altındadır.
Türkiyə hərbi və iqtisadi varlığından əlavə, Naxicevan Yaxın Şərqdəki yaraqlılar bazasına çevirdi, Şərqdəki Ermənistanın Qars, Ardahan və Surmalu bölgələrində həddindən artıq əhalini köçürərək, demoqrafik vəziyyəti dəyişdirdi.
Naxicevan beynəlxalq hüquq və siyasi qanunlar əsasında Ermənistana aiddir, Rusiya dairələri nə qədər “doğrulsalar da” da ki, əgər Artsaxda erməni əhalisi qorunub saxlanılmışdırsa Naxicevanda o artıq çoxdandır ki, yoxdur.
Beləliklə, Ermənistana və erməni xalqına qarşı törədilən ən böyük cinayətkarlığın üstünü pərdələmək mümkün deyil.
Nə üçün 1921-ci ildə həmin cinayətkarlı baş verdi? O zaman haçan ki, Ermənistan artıq sovetləşmişdir.Primitiv və rusa xoş gələn şərhlər əvəzində erməni media-ekspertlər dairələri bu məsələ ətrafında düşünsələr yaxşı olar.
Bu gözlənilən us-türk sövdələşməsi üçün, həm də, vəziyyəti daha geniş şəkildə anlamaqçün olduqca vacibdir.