NEWS.am, Azərbaycan xalqının formalaşmasına, Azərbaycan dövlətinin siyasətinə, iddialara və uydurmalara həsr olunmuş silsilə dərclərini təqdim etməyi davam edir.
“Azərbaycan xalqının formalaşması (tatarlaşmadan başlayaraq azərbaycanlaşmaya)” məqaləsinin müəllifi Artsax Prezidentinin müşaviri, tarix elmləri doktoru Davit Babayandır.
20-ci əsrin əvvəllərində Bakıda, Pan-Türkçülük və Panislamizm ideyaları ilə qarışaraq Rusiyanın ayrılmasını müdafiə edən siyasi cərəyanlar və qüvvələr meydana gəldi.
İlk belə təşkilat, 1905-ci ilin sonlarında Qafqazın Rusiyadan ayrılmasını müdafiə edən “Heyrat” sosial-federalistlər partiyası idi.
Ancaq ən populyar partiyalar 1911-ci ildə qurulan Müsavat idi. Partiyanın ilk siyasi aktlarından biri, Birinci Balkan müharibəsi ilə əlaqədar 1912-ci ildə buraxılan və birinci Balkan müharibəsiylə bağlı ”Sabil-ur-Reşad” jurnalında İstambulda dərc olunan vərəqə idi.
Vərəqədə deyilirdi ki, bu vaxta qədər ürəyi Osmanlı xilafəti hesab olunan müsəlman dünyası yəhudi dövlətləri tərəfindən dəhşətli təqiblərə və alçaldılmasına məruz qalmışdır.
Sonra deyilir: “Möminlər! Yeganə ümid və xilas yolumuz Türkiyənin müstəqilliyidir. Bütün bunların təşkilatçısı islamın və bütün insanlığın düşmənidir.
Diktator Rus dövləti olan Şimal Ayısıkimi tanınan İslamın və bütün insanlığın düşmənidir”.
1913-cü ildə Rusiyaya qarşı bir müsəlman üsyanı vəziyyətində geniş miqyaslı təbliğat işi aparmaq üçün 60 zabit İstanbuldan Qafqaza köçürüldü.
Partiyanın lideri Məmmed Əmin Rəsulzadənin iddia etdiyi kimi. “Alman dövləti kimi bir Turaniya dövlətinin qurulması idealdır.
Buna nail olmaqla türk irqinin öz şöhrət zirvəsində olacağı və içində gizlənən potensial qüvvələr tamamilə yeni, mədəni dəyərlər verəcəkdir”.
Pantukistlərin yolundakı əsas maneə olan Rusiya imperiyasının bu təhdidlərə qarşı mübarizədə mühüm addımlar təşəbbüs edirdi.
Bu kontekstdə imperiya ətrafı xüsusilə həssas idi, əhalisi, bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, sözdə ikiqat loyallıq fenomeni hiss olunurdu.
Ən təhlükəli nümunələrdən biri Rusiya müsəlmanlarının Puqaçev qiyamında fəal iştirakıdır (1773-1775).
XX əsrin əvvəllərində Zaqafqaziyada Almaniya öz kəşfiyyatı ilə panislamizm və pantürkizmin təbliğatını, eyni zamanda diplomatik nümayəndəlikləri, Alman kəşfiyyatlarının , eləcə də diplomatic missiyaları və hətta turizm agentlikləri, nəşriyyatlar və Lüteran ruhanilərini fəal şəkildə dəstəklədi.
Digər Qərb ölkələrindəki müsəlmanlara da antirus düşüncələri aşılandı. Pantürkizmin böyük nümayəndəsi İsmayıl bəy Gasprinski yazdığı kimi:
“Qərbdə təhsil alan müsəlmanların Rusiya və onun xalqı haqqında yanlış təsəvvürü var.
Ərəblər, türklər, farslar, Hindistan müsəlmanları, Rusiya barədə, ingilis, alman və fransız mənbələrindən öyrənərkən, Qərb dostlarına asanlıqla etibaredir, onlara inanırdılar”.
Pantürkistlər israr edirdilər ki,”nifrət, millət üçün faydalı bir güc qaynağıdır və qisas isə bu gücün mühərrikidir… Yalnız nifrət edən və qisas istəyən bir xalq böyük işlər görür”.
Panislamist ehtiraslar da püskürdü.
Təbii ki, Rusiya İmperiyası panislamizm və pantürkizmə qarşı cavab addımlarını təşəbbüs edirdi.
Mexanizmlərdən biri Rusiya imperiyasında dövlət quruculuğunun siyasi-ideoloji əsasları idi. Üstəlik, rusların müsəlmanlara və türklərə münasibəti olduqca dözümlü və hətta səmimi idi. Eyni İsmayıl bəy Qasprinski bir dəfə bu barədə yazmışdı. “Müsəlman xalqlar üçün Rusiya mədəniyyəti Qərb mədəniyyətindən daha yaxındır.
Rus xalqının iqtisadi və sənaye gücü Qərbdən daha az təhlükəlidir. Müsəlman və rus birlikdə yaşaya və ya işləyə, ticarət edə bilər.
Heç bir yerdə Şərqin övladı Rusiyada olduğu kimi asanlıqla uyğunlaşmır”.
Bununla belə, Rusiya İmperiyası tərəfindən görülən tədbirlər məhdud deyildi. Klassik tədbirlər paralel olaraq keçirildi.
Mühüm istiqamətlərdən biri inzibati-ərazi siyasətinin yanında yeni etnosların, xüsusən də Qafqaz tatarlarının formalaşması olub.
“Yeni həyat”bolşevik qəzetinin 1905-ci ildə yazdığı kimi: “Panislamizm zərərsizləşdirilməlidir. Sosial Demokratiya panislamizmi ifşa etməklə bunu edəcəkdir. Digər bir bolşevik qəzeti 1907-ci ildə yazırdı:
“Neftçi qüvvələrin çoxmillətli tərkibdə bərabəri yoxdur. . Bakı dünya proletariatının nümayişidir”.
İmperiya Qafqazdakı vəziyyəti idarə edə bildi, təhdid və problemləri neytrallaşdırdı, ancaq I Dünya müharibəsində vəziyyət kəskin və dönməz şəkildə dəyişdi.
Ardı var
