Erməni Soyqırımının 106-cı ildönümü münasibətilə Ermenihaber.am Yunanıstanın Salonik şəhərindəki Aristotel universitetinin pontosşünaslıq ambionunun elmi işçisi,tarix elmləri doktoru Teodosios Kyriakidis ilə söhbət edib.
Bizimlə söhbətində o, ABŞ Prezidenti səviyyəsində Erməni Soyqırımı faktının mühümlüyünə və Pontos yunanlarının Soyqırımının tanınması prosesinin əhəmiyyətinə toxunub.
Erməni təşkilatlarla əməkdaşlıq imkanları və Türkiyənin yürütdüyü təcavüzkar siyasət barədə müşahidələrini təqdim etdi.
Sual – ABŞ Prezidenti Co Bayden aprelin 24-də olan mesajında Erməni Soyqırımını tanıdı. Sizcə, Baydenin həmin bəyanatı siyasi və hüquqi baxımdan tanınma prosesinə nə verəcək?
Cavab – ABŞ Prezident seçkiləri tarixində, seçildiyi təqdirdə bu cinayəti soyqırımı kimi tanıyacağına söz verən prezidentliyə namizədlər çox olub. Ancaq Prezident seçildikdən sonra onu səciyyələndirmək üçün başqa ifadələrdən istifadə ediblər.
Göründüyü kimi bu, ABŞ Prezidentinin catırlanan cinayəti soyqırım adlandırdığı ilk hadisə deyil. 1981-ci ildə Prezident Ronald Reyqan, Holoqost barədə danışmaqla və Osman İmperiyasında erməni sakinlərinin kütləvi şəkildə qırğınına toxunmuş və “soyqırımı” terminini istifadə etmişdir.
Prezident Baydenin bəyanatı hüquq sahəsində istifadə edilə biləcəyini bilmirəm, amma bu, əlbəttə ki, mənəvi və simvolik əhəmiyyətə malik olan böyük bir siyasi qələbədir. Mən inanıram ki, bu, tanınma prosesini asanlaşdıracaq və digər ölkələri tanınmağa sövq edəcəkdir.
Düşünürəm ki, hazırkı Prezident tərəfindən “soyqırım” ifadəsini istifadə etmək faktı onsuz da ABŞ-ın bu məsələni həll etmək əzmində olduğunu göstərir.
Türkiyənin təcrid olunması və ABŞ-Türkiyə münasibətlərindəki mövcud problemlər yardımedici səbəb oldu, məncə, bu məqam gec-tez gələcək, çünki məsələ həm tarixi, həm də siyasi baxımdan yetişmişdir. Türkiyənin mənəvi və siyasi məğlubiyyəti, şübhəsiz ki, olduqca böyükdür.
Sual – Erməni Soyqırımı ilə birlikdə Osman mperiyasında digər xristian xalqların kütləvi qırğınları baş verib,o cümlədən Pondoq yunanlarının soyqırımı Bununla belə, sonuncu beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün heç bir gündəm yoxdur. Nədəndir?
Cavab – Bu bir faktdır ki, bu mövzuda ictimai müzakirələr və bu səbəbdən soyqırımın beynəlxalq səviyyədə tanınması tələbi yalnız bir neçə illik bir tarixə malikdir. Diqqətdən qaçırılmamalı olan incəliklərdən biri də, soyqırımı zamanı pontoslular öz alimlərini və savadlı adamlarının böyük əksəriyyətini itirdilər.
Onlar soyqırımı travmasını nəsillərə ötürməklə danşa bilərdilər.bəhs edib gələcək nəsillərə ötürə bilərdilər. Lakin onların əksəriyyəti “gənc türklər” və kemalçılar tərəfindən ölüm cəzasına olunaraqməhkum oldular yaxud edam edildilər.
Üstəlik, qaçqınların birinci və ikinci nəsil Yunanıstanın bu onilliklərdə yaşadığı çox sərt şəraitdə həyat naminə mücadilə aparmaq məcburiyyətində qaldıqları üçün çox az hal istisna olmaqla tarixə düşməmişlər.
Pontik qaçqınları, soyqırım və qaçqın travmalarından xilas olmadan, daha az çətin və ağrılı olmayan digər vəziyyətlərdə peyda olundular.
İkinci Dünya müharibəsininalovlanması, Almaniyanın işğalı, aclıq və daha sonra 1946-1949-cu illərdəki daxili vətəndaş müharibəsi, sözün əsl mənasında yunan cəmiyyətini tərkibini dağıtdı.
Digər tərəfdən, travmatik keçmişlə bağlı xatirələri təzələməmək də siyasi bir seçim idi. 1950-ci illərdə iki ölkənin (Yunanıstan və Türkiyə) NATO-ya üzv olması, Kipr məsələsi, qaçqınların yaddaşının gündəmə gətirilməsinə qarşı siyasət üçün əlverişli bir mühit yaratdı.
Soyuq müharibə şəraitlərində, siyasi maraqlar baxımından iki ölkə arasındakı mehriban qonşuluq münasibətlərinin qorunması bahis idi. Nəhayət, Yunanıstanda bir diktatura qurulması (1967-1974) soyqırımı araşdırmaq üçün yer qoymadı.
Sual – Pontos yunanlarının soyqırımı araşdırmaları haçan başlayıb.
Cavab – Pontos yunanlarının Soyqırımı tədqiqatları əslində yalnız 1980-ci illərin sonlarında başladı və tədqiqatlarda və ictimai müzakirələrdə mərkəzi yer tutdu. Əlbətdə bu, ictimai dairələrdə yaddaş istifadəsinin başlanğıcı ilə əlaqələndirildi.
Üstəlik, 1974-cü ildə diktaturanın süqutu bütün vətəndaşlarının açıq dinləməsini tələb etdi. Vətəndaş cəmiyyəti 1980-ci illərdə dinamik inkişaf etməyə başladı. Pontoslulara gəlincə, bu yeni reallıq 1980-ci illərdən, xüsusən 1990-cı illərdən bəri hiss olunan asossiasiyaların yaranmasıyla meydana gəlməsindəki partlayışda əks olunurdu.
Pontosdakı yunan soyqırımı ilə bağlı ifadələr və xatirələr getdikcə daha çox nəşr olundu. Bu nəsillərin səfərbərliyi nəticəsində Yunanistan parlamenti 1994-cü il mayın 19-da (1919) tarixində Pontos yunanlarının Anım günü elan etdi.Sentyabrın 14-də (1922-ci il) Kiçik Asiya yunanlarının Anım günü elan olundu.
1998-ci ildə oxşar bir qanun Kiçik Asiya yunanları üçün də qəbul edildi. Bundan dərhal sonra diaspora yunanları potensiallarını səfərbər etməyə və ölkələrindəki siyasətçilərə təzyiq göstərməyə başladılar. Beləliklə, bu tarixi həqiqət ABŞ, bəzi Avstraliya əyalətləri və digər ölkələr tərəfindən qəbul edilmişdir.
Sual – – Tanınma prosessi müddətində hansısa nailiyyətə çatmsınız?
Cavab – Qeyd etmək lazımdır ki, Pontos yunanlarınnı soyqırıımı məsələsiçün 2007-ci ildekabrında Soyqırımların beynəlxalq asosassiyası tərəfindən onun tanınması hiss ediləcək stimul oldu.
Üstəlik, tarixi araşdırmaların dərinləşməsi ilə yunanların eyni Erməni Soyqırımını həyata keçirənlər tərəfindən soyqırıma məruz qaldıqları aşkar edildikdə, Pontosda yunan soyqırımını tanıyan ölkələr var idi.
Məsələ burasındadır ki, qonşu ölkə ilə münaqişə istəməyən yunanlar dövlətlərinin dəstəyi olmadan fəaliyyət göstərirlər. Üstəlik, Pontus xalqı yalnız bu məsələ ilə məşğul olmaq üçün elmi və ya siyasi bir orqan yaratmadı.
Düzgün məlumat olmadan, mədəniyyət birlikləri vasitəsilə lobbiçilik etməyə çalışırlar. Yunanların soyqırımının fərqli dövrlərdə Osman İmperiyasının üç fərqli bölgəsində Pontos, Kiçik Asiya və Şərqi Trakya baş verməsi məsələni mürəkkəbləşdirir.
Təsadüfi deyil ki, Pontos yunanlılarının tarixini və mədəniyyətini öyrənən yeganə universitet ambinu dövlət tərəfindən deyil özəl maliyyələşdirməylə yaradılb. Son on ildə, bəlkə də daha yaxınlarda, Pontos Yunan Soyqırımının tanınmasını araşdırmaq və ya təşviq etmək üçün bəzi qurum və təşkilatlar yaradıldı, amma bunlar da məhdud maliyyə qaynaqları olan özəl təşəbbüslərdir.
Sual – Yunanıstan ilə Türkiyə arasında siyasi gərginlik var, bəzən hərbi qarşıdurma təhlükəsi yaranır.Kiprdəki ehtiraslar hələ dəsönməyibdir, sizcə Pontos yunanları soyqırımı məsələsini daha dəqiqliklə gündəmə gətirilə bilərmi?
Cavab – Mənim qənaətimcə,ki, hər hansı bir soyqırımın nəticələrini qarşılıqlı anlaşma, barışıq, cinayətlərin tanınması və gələcək nəsillər üçün dinc bir mühit yaradılmalıdır.
Əlbətdə ki, asan deyil, bunun üçün əsas ilkin şərt günahı etiraf etməkdir. Siyasi, iqtisadi və ya digər vəziyyətlərdən asılı olmayaraq insanlar soyqırımının tanınmasını tələb etməlidirlər.
Tanınma, gələcək nəsillər üçün dinc bir gələcəyini də təmin edir, çünki bu, insanların travmalarını aşmasına kömək edir. Bu səbəbdən düşünürəm ki, bütün Türk təhdidlərinə baxmayaraq, Yunanıstan soyqırımın beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün mübarizəsini gücləndirməlidir.
Bundan əlavə, son illərin təcrübələri göstərir ki, Yunanıstanın bu məsələni gündəmə gətirməmək və lazımsız gərginlik yaratmamaq Türkiyəni qanunsuz və təcavüzkar hərəkətlərdən çəkindirmir. Əksinə, soyqırım mütəxəssisləri soyqırımın tanınmamasının mümkün təkrarlanması üçün zəmin yaratdığını yaxşı dərk edir.
Sual – Erməni Soyqırımının tanınması üçün mübarizə aparan erməni təşkilatları və strukturları ilə bağlı hansı perspektivi görürsünüz?
Cavab — Son illərdə nəşr olunan arxiv materiallarının tədqiqi sayəsində bir çox alim Osmanlı İmperiyasındakı bütün xristian millətlərin məhv edilməsinə yönəlmiş bir soyqırım proqramının olduğunu başa düşdü.
Buna görə tarixi fenomen özü ümumi bir məntiqə gətirib çıxarır. Və bu, Osman İmperatorluğunun xristian əhalisinə qarşı törədilmiş soyqırımın beynəlxalq səviyyədə tanınması sahəsində əməkdaşlıq üçün əsasdır.
Bundan əlavə, yunanlar yetişməyə və əməkdaşlıq təcrübəsini əldə etməyə başladılar.
Bu mübarizənin əməkdaşlıq halında daha yaxşı nəticələr verə biləcəyini bildiyimiz üçün əməkdaşlığın gələcəkdə daha da genişlənəcəyinə və beynəlxalq səviyyədə tanınması baxımından istədiyimiz nəticələri verəcəyinə inanırıq.
Sual – Türkiyənin gələcəyini necə görürsünüz? Mövcud regional rolu və miras aldığı hərbi siyasi kursu Türkiyəni hara çatdııra bilər?
Cavab – Təəssüflər olsun ki, Türkiyə demokratiyanın yoluyla getməyərək öz daxilində demokratik səsləri məhdudlaşdırmaq yoluyla getdi.
Son illərdə beynəlxalq diplomatiyada Türkiyənin izlədiyi siyasi yol, çətin iqtisadi vəziyyətlə birlikdə bu ölkənin gələcəyinə işarə etmir.
İqtisadi problemlərdən, məncə, demokratiya mədəniyyətinin istisnası daha vacibdir və bu da ön simalı türkləri ölkədən mühacirətə doğru məcbur etdi.
Böhran, gərək problem anlaşmaqla müşaiyyət olunsun və buda sanki Türkiyə amilində istisna olunur.Öz rolunu tamamiylə başqa tərzlə görməlidir və bununla da regionda sülh və sabitlik faktoruna çevrilə bilər.
Ancaq o fakt ki, Türkiyə hələlik soyqırımı yükündən xilas olmamış, öz məsuliyyətini qəbul etməmiş,hansı ki, oan yeni , sülh və yaradığı yolla getməyə yardım edərdi təəssüflər olsun daxili olduğu kimi eləcə də qonşularıyla olan xarici problemlər gələcəkdə həmçinin mövcud olaraq qalacaqdır.
