SiyasətTəhlil

Türkiyə fərqli üsulla Artsax xalqına qarşı hücumlarını davam etdirir։ Demir Sönmez

1990-cı ildə siyasi baxışlara görə Türkiyədən deportasiya edilən və indi İsveçrədə yaşayan əsilli fotojurnalist və hüquq müdafiəçisi Dəmir Sönməz “Ermenihaber.am”-a müsahibə verib.

Demir Sönmez Erzrumda anadan olub. O, bir neçə dəfə siyasi məhbus kimi həbs olunub. 1986-1990-cı illərdə həbsdən çıxdıqdan sonra Anadolu Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsində oxuyub. 1994-cü bir qrup dostla birlikdə “Cenevrə Mədəniyyət Evi”ni qurdu. Sönmez İsveçrənin ən məşhur qəzetlərindən biri olan “Tribune de Geneve”-də 1500-ə yaxın məqalə dərc edib. “Sərhədsiz Reportyorlar”, “Beynəlxalq Jurnalistlər Federasiyası”, “Avropa Mətbuat Federasiyası”, “İsveçrə Mətbuat İttifaqı”nın üzvüdür.

2020-ci ildə Azərbaycanın Artsaxa qarşı başlatdığı müharibə zamanı Demir Sönmez Artsaxda da olub. O, müharibədən sonra İsveçrədə 44 günlük müharibə haqqında fransız və ingilis dillərində ikidilli kitab nəşr etdi. Daha sonra kitab Ermənistanda erməni və ingilis dillərində də nəşr olunub. Kitabdakı 4 fotoşəkil 3 ay ərzində İsveçrə Milli Muzeyində sərgilənib.

-Hörmətli Demir Sonmez, 2021-ci ildə başlayan Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması prosesini necə qiymətləndirirsiniz? Yaxın gələcəkdə konkret nəticələr gözləyirsinizmi?

-Ölkələr arasında münasibətləri tənzimləyən zaman ölkələrin sistemlərinə baxmaq lazımdır. Türkiyə, hamımızın bildiyi kimi, soyqırımlar, inkarlar, bir millət, bir dövlət, bir vətən fəlsəfəsi üzərində qurulub. Əsası düzgün qoyulmamış bir ölkədən normal münasibətlər gözləmək onsuz da mümkün deyil. Demokratik olmayan, fərqli kimliklərə, fərqli inanclara, hər cür həyata və fikrə hörmətlə yanaşmayan bir ölkənin digər dövlətlərlə, xalqlarla sülh içində olmasını, normal münasibətləri inkişaf etdirməsini gözləmək, qeyd olunan ölkənin təbiətinə ziddir.

Qısaca, öz xalqı ilə sülh içində yaşaya bilməyən ölkə başqa ölkələrlə, xalqlarla normal münasibətlər qura bilərmi? 100 illiyini qeyd edən Türkiyə dövləti 100 ildir ki, demkokratiyaya qarşı və hərbi-faşist diktaturaları ilə idarə olunur. Buna əsaslanaraq deyə bilmərəm ki, Ermənistan-Türkiyə münasibətlərində konkret müsbət irəliləyişlər gözləyirəm.

Təbii ki, ölkələr arasında münasibətləri şərtləndirən bir neçə amil var: iqtisadi, siyasi, geosiyasi, qlobal və regional tarazlıqlar və tarixi əlaqələr. Bəzi proseslərdə Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması istiqamətində atılan addımlar yuxarıda qeyd etdiyim səbəblərdən gündəmə gəlir və çox da sürətlə gündəmdən çıxır. Biz bu görüşləri beynəlxalq diplomatik taktika kimi qiymətləndirə bilərik. Biz bu görüşləri beynəlxalq diplomatik taktika kimi qiymətləndirə bilərik. Bir addım irəli, iki addım geri olur.

-2020-ci il müharibəsindən sonra Azərbaycan tərəfi yenidən hücuma keçdi, bir sıra hərbi cinayətlər, o cümlədən əsir düşən erməni əsgərlərinin qətli və s. Bundan başqa, Artsaxı Ermənistanla birləşdirən yeganə yolu olan Laçin dəhlizi aylardır bağlı olaraq saxlayır. Türkiyə isə Laçin dəhlizinin bağlanması məsələsində Azərbaycana rəsmi dəstəyini bildirir. Sizcə, Türkiyənin bu davranışı yuxarıda qeyd olunan həll prosesinə zərər vermir?

Qeyd etdiyim kimi, münasibətlərin normallaşması istiqamətində atılan bəzi addımlar diplomatik taktika kimi qiymətləndirilib. Qeyd etdiyiniz kimi, Ermənistan-Türkiyə nizamlanması prosesi 2020-ci il Artsax müharibəsindən sonra başlayıb. Müharibənin yaraları sağalana qədər Türkiyənin bu addımı nə dərəcədə real ola bilər? Erməni xalqına qarşı yeni soyqırım planını həyata keçirmək üçün müharibənin komanda məntəqələrində və döyüş meydanında bütün hərbi imkanları ilə vuruşan tərəflərdən biri də məhz Türkiyə olub. Erməni xalqı 44 gün ərzində nəinki NATO-nun 2-ci böyük hərbi gücünə qarşı, həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin qidalandırdığı cihadçılara, İsrailin qabaqcıl hərbi texnologiyasına qarşı mübarizə aparıb. Və əslində bütün dünyanın səssiz və reaksiyasız baxışları altında minlərlə erməni gənc öldürüldü. Artsax torpaqları işğal olunanda on minlərlə erməni öz torpaqlarını tərk etməli oldu. Türkiyə isə Dağlıq Qarabağ (Artsax) müharibəsini həmişə öz qələbəsi kimi elan edir. Müharibə edən tərəflərdən biri olduqlarını açıq şəkildə gösərirlər. Azərbaycan prezidenti diktator Əliyev isə bu müharibənin iqtisadi bədəlini Türkiyə dövləti Ərdoğana ödəyib və neft və qaz satışından əldə etdiyi milyardlarla dollarla ödəməkdə davam edir.

Artsax müharibəsində tərəf olduğu üçün beynəlxalq ictimaiyyətin pis reaksiyası ilə üzləşən Türkiyə gələcəkdə formalaşacaq diplomatik reaksiyalara hazır olmaq üçün münasibətlərin normallaşdırılması taktikasına əl atıb. Türkiyə isə qondarma nizamlanma addımlarını atarkən, digər tərəfdən, fərqli bir üsulla Artsax xalqına qarşı hücumlarını davam etdirir. Aylarla Artsaxdan olan minlərlə erməni dünya ilə bütün əlaqəni kəsərək, iradələrini qırmaq istəyirlər. Əsas məqsəd isə Artsaxın işğalı, daha sonra isə Ermənistana qarşı yeni hücum planlarının həyata keçirilməsidir.

Bu yeni hücum planında hədəf təkcə Artsax və Ermənistan deyil, bütün region üçün yeni və daha genişmiqyaslı müharibə planları gündəmdədir. Əliyev, Ərdoğan, İsrail və ABŞ gündəmində İranın müharibə planlarıdır. Son gülərdə Azərbaycan tərəfindən Ermənistan əraziləri və İran sərhədi istiqamətində hərbi fəallıq da məhz bu məqsədi daşıyır. İranda baş verən son hadisələr, İranda yaşayan 20-20 milyonluq azəri əhalisi, İsrail-ABŞ-İran diplomatik əlaqələri və xüsusilə də son zamanlar beynəlxalq ictimaiyyətin İran rejiminə qarşı reaksiyalarında yaşanan oxşar proseslər göstərir ki, Əliyev və Ərdoğanın diktatura rejimlərinin gələcəyi belə bir müharibədən asılıdır.

Ümid edirəm ki, belə bir macəraya yol verilməyəcək. Yekunlaşdıraraq deyə bilərək ki, Rusiya və Türkiyə Artsaxa və Ermənistana yönəlmiş bütün hücumlara görə məsuliyyət daşıyır. Əgər dəstəkləməsələr və təsdiq etməsələr, Azərbaycan heç vaxt heç bir hücum həyata keçirməyəcək. Bu gün Ukrayna-Rusiya müharibəsinin yaratdığı enerji böhranı bu qüvvələri ümumi maraqlar əsasında birləşdirib. Rusiya neft və qazının Azərbaycanın boru kəmərləri və Türkiyə ərazisi ilə Avropaya satılması strateji əhəmiyyət kəsb edir. Putin, Ərdoğan və Əliyevin həyati damarları “bir-birinə bağlıdır”. Bu damarlardan birinin zədələnməsi bütün tarazlığı alt-üst edə bilər. Eyni zamanda, Türkiyə və Azərbaycanın Rusiya-Ukrayna müharibəsində Ukraynaya dəstək verməsi, Ukrayna ordusuna hücum Tükiyə istehsalı hücum PUA-ları bu münasibətlərin nə qədər çətin və ziddiyyətlərlə dolu olduğunu sübut edir.

-Bu nizamlanma prosesi nəticəsində iki ölkənin sərhədlərinin açılacağı gözlənilir. Hökumətlər nə qədər hazır olsalar da, sizcin fikrinizcə, erməni və türk xalqları indiki məqamda nizamlanmaya hazırdırmı?

-Burada əsas və həlledici faktor Türkiyə dövlət sisteminin hazır olmasıdır. Təbii ki, hökumətlər bir sıra addımlar ata bilər, lakin onlar vacib deyil. Dövlət sistemində köklü dəyişikliklərə ehtiyac var. Türkiyə dövlətinin “dərin beyin”i var, ya da buna “dərin dövlət” də deyə bilərik və o “dərin beyin”in rəsmi ideologiyasını qəbul edən türk xalqı yalnız o ideologiyanın göstərdiyi formada nizamlanmasını qəbul edəcək. Əgər nizamlanma dedikdə yalnız sərhədlərin açılmasını, ticarətin və qarşılıqlı diplomatik münasibətlərin inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutursunuzsa, o zaman, fikrimcə, hər iki tərəfdən böyük reaksiyalar olmayacaq.

-Sizcə, bu 20 ildə Türkiyədə ictimai səviyyədə Erməni Soyqırımı yanaşmada dəyişiklik olubmu və türk xalqının əksəriyyəti Erməni Soyqırımı haqqında nə düşünür?

AKP başqanı, ölkə prezidenti Ərdoğan bir dəfə televiziyada sözün əsl mənasında demişdi: “Mənə daha pis sözlər deyən insanlar var idi. Üzr istəyirəm, amma mənə hətta erməni də dedilər”. Türkiyədə Erməni Soyqırımı ilə bağlı ictimai rəyin ən bariz tərifi budur. Bu çıxış 2014-cü ilin avqust ayənda olub. İndiyə qədər Ərdoğanın o bəyanatdan sonra erməni xalqından üzr istəməsinin şahidi olmusunuzmu? Erməni Soyqırımını qəbul etmək türk xalqının və dövlətinin əbədi məsələsidir. Artsax müharibəsində döyüşən tərəf kimi Türkiyənin olmasının əsas hədəflərindən biri türk millətçilərinin pantürkist və turançılıq arzusunun həyata keçməsi yolunda Ermənistan ərazilərini işğal etmək idi.

-Mayın 14-də Türkiyədə seçkilər olacaqr. Türkiyədə mümkün hakimiyyət dəyişikliyi Ermənistanla münasibətlərə necə təsir edəcək?

Seçkilərin keçirilməsi bir az da Türkiyənin ictimai-siyasi və iqtisadi mühitdən, yuxarıda qeyd etdiyim regional və beynəlxalq proseslərdən asılıdır. Ərdoğanın siyasi gələcəyi bu seçkilərdən asılıdır. 20 ildir diktatura rejimi altında əziyyət çəkən milyonlarla seçici Ərdoğanın hakimiyyətdən getməsini və insanlığa qarşı cinayətlərinə görə beynəlxalq məhkəmələrdə mühakimə olunmasını tələb edir. Bu reallıqları görən Ərdoğan və onun şəriki Əliyev hər cür dəli şeylər edə bilər. Türkiyədə mümkün hakimiyyət dəyişikliyi təbii ki, bir sıra inkişaflar yarada bilər. Yeni hökumət Ermənistana qarşı təcavüzkar siyasəti dayandıra, qonşuluq münasibətlərinin inkişafı istiqamətində addımlar ata bilər. Unutmamaq lazımdır ki, yeni yaradılacaq hökumət koalisiya hökuməti olacaq. Hesab edirəm ki, yeni hakimiyyətdə Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafına ən böyük töhfəni “Xalq Demokratik” və sol partiyaları verəcəklər.

Daha çox göstər
Back to top button