Artsaxda 11-12-ci əsrlərə aid kilsələrdə niyə alban yazısı yoxdur? L’Osservatore Romano

“L’Osservatore Romano” qəzetində Rosella Fabianinin müəllifi ilə “Qədim Qafqaz Albaniyasına səyahət. Xristianlığın mənşəyində” məqaləsi dərc olunub. Müxtəlif şikayətlərə səbəb olan bu məqalə ilə bağlı həmin qəzetdə ilahiyyat elmləri doktoru, Erməni Apostol Müqəddəs Kilsəsinin Müqəddəs Taxt-tacdakı nümayəndəsi Xajak Parsamyanın məqaləsi dərc olunub.

“Fabianinin cümlələrində parlayan coşqunluq həmişə tarixi məlumatların sərtliyi ilə birləşdirilməlidir. Keçmişi söyləmək, hər şeydən əvvəl, onların tətbiqini tələb edən mənbələrə və üsullara bilik və hörmət tələb edir, əks halda biz tarixə təhrif olunmuş və yalnış baxışın yayılmasına, anlaşılmazlıqların artmasına səbəb oluruq.

Məsələn, qədim Qafqaz Albaniyasının “şimalda dağlardan cənubda Araks çayına qədər və şərqdə Xəzər dənizindən qərbdə Gürcüstan (o zaman İberiya) sərhədlərinə qədər uzanan ərazi kimi coğrafi tərifi təəccüblüdür.

Bununla paralel olaraq, məqalədə bütün mənbələrə görə Albaniya ilə həmsərhəd olan qədim Qafqaz krallıqlarından biri olan Ermənistanın mövcudluğu məlum deyildi. Digər tərəfdən, Albaniyanın Arasa (mənbələrdə Araks) qədər genişlənməsi eyni mənbələrin dəlilləri ilə ziddiyyət təşkil edir.

Söz, Kür çayının şimalında uzanan, ölkənin siyasi və dini mərkəzinin, ənənəvi olaraq ilk alban kilsəsi hesab edilən kilsənin yerləşdiyi və indiyədək məlum olan yeganə yeddi alban yazısının tapıldığı Albaniyadan gedir. Yalnız dördüncü əsrin sonlarında cəbunbda əraziləri Araks çayına qədər Albanların ilkin ərazisinə daxil edildi.

Xristianlığın Qafqaza daxil edilməsi və bu bölgədə formalaşmış üç milli kilsənin – alban, erməni və gürcü kilsələri arasında münasibətlər tam aydınlaşdırılmamış mürəkkəb mövzudur.

Erməni və alban kilsələrinin birgə yaşaması ilk əsrlərdən belə asan olmayıb. Alban kilsəsi erməni kilsəsindən o qədər təsirlənmişdi ki, o, orta əsrlərdən bəri dərindən erməniləşdirilmişdir. Biz bu münasibətlərin mürəkkəbliyinə göz yuma bilmərik və 1828-ci il Türkmənça Sülh Müqaviləsi və 1836-cı ildə Alban Kilsəsinin dağılmasına istinad edərək, alban kilsəsinin “erməniləşdirilməsi”nin XIX əsrin əvvəllərindən başladığını iddia edə bilmərik.

Nə üçün məqalədə adı çəkilən Albaniya katolikosunun tabeliyində fəaliyyət göstərən Artsax kilsələrində alban yazıları olmadığı halda yalnız ən azı XI-XII əsrlərə aid olan erməni yazıları var?

Onsuz da minlərlə insanın ölümünə səbəb olan və on minlərlə ermənini öz torpaqlarını tərk etməyə məcbur edən gərginliyi artırmamaq üçün daha da diqqətli olmalıyıq”, – Xajak Parsamyanın “L’Osservatore Romano”da dərc olunan məqaləsində deyilir.