“Vatican Avvenire” qəzeti Venesiya Ka Foskari Universitetinin professoru Aldo Ferrarinin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağda erməni mədəni irsinin məhv edilməsi siyasətindən bəhs edən məqaləsini dərc edib.
Verilən məlumata görə, “Dağlıq Qarabağ, Azərbaycan erməni mədəniyyətini belə məhv edir” sərlövhəli məqaləsində italiyalı professor “Qafqaz İrsi İzləməsi” («Caucasus Heritage Watch» araşdırma layihəsinin təqdim etdiyi faktlara əsaslanaraq vurğulayır ki, Dağlıq Qarabağın süqutundan sonra – Qarabağın 2023-cü ilin sentyabrında 50-dən çox erməni mədəniyyət obyekti dağıdılıb və ya zədələnib.
“1905-ci ildə birinci rus inqilabı zamanı başlayan vəhşi münaqişədən başlayaraq ermənilərlə azərbaycanlılar arasında çox ziddiyyətli münasibətlər var.
1918-1920-ci illərdə Rusiya İmperiyasının süqutunu digər qəddar toqquşmalar ardıcıllıq etdi.
Naxicevanın və Dağlıq Qarabağın mübahisəli rayonlarının Azərbaycana verilməsini sovet seçimi iki ölkə arasında düşmənçiliyi daha da gücləndirdi.
1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Ermənistana birləşmək tələbi Azərbaycanın Sumqayıt və Bakı şəhərlərində onlara qarşı qırğınlara səbəb oldu.
1992-1994-cü illər müharibəsi beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmayan, həmçinin əvvəllər azərbaycanlıların məskunlaşdığı əraziləri də özündə birləşdirən erməni Artsax Respublikasını (bölgənin qədim erməni adı) doğurdu” – deyə məqalə müəllifi qeyd edib.
Aldo Ferrari əlavə edib ki, Azərbaycan 2020-ci ilin sentyabr-noyabr aylarında qələbə qazanan müharibə, sonra isə 2023-cü ilin sentyabrında qısa, lakin qanlı hərbi müdaxilə ilə regiona tam nəzarəti bərpa edənə qədər otuz illik diplomatik danışıqların nəticəsi olmadı.
“Beynəlxalq ictimaiyyətin demək olar ki, tam biganəliyi nəticəsində Dağlıq Qarabağın bütün erməni əhalisi qaçmağa, evlərini, kilsələrini və məzarlarını əbədi olaraq tərk etməyə, Ermənistan Respublikasına sığınmaq məcburiyyətində qaldı.
Azərbaycanın siyasi və hərbi qələbəsi faktiki olaraq tamamlanıb, lakin Bakı hakimiyyəti indi münaqişəni başqa vasitələrlə, yəni erməni mədəniyyət irsinin talançılıq siyasəti ilə davam etdirir ki, bunun faciəvi nümunəsi Naxicevandır.
Sovet hakimiyyətinin Azərbaycana bəxş etdiyi bu muxtar respublikada son onilliklərdə azərbaycanlılar bütün erməni bədii irsini məhv edərək əsl mədəniyyət soyqırımı həyata keçirmişlər.
Söhbət erməni mənəvi sənətinə xas olan 90 kilsə və 10 min Xaçkardan gedir. Ermənilərin bədii irsinin kökünün kəsilməsi onların ərazidəki minillik varlığının yaddaşını silib.
İndi Dağlıq Qarabağ artıq yoxdur, özümüzə sual verməliyik ki, Azərbaycanın nəzarətinə keçən minlərlə erməni abidəsinin də taleyi eynimi olacaq?
Bununla bağlı ən etibarlı mənbə ABŞ-ın Kornell və Purdue universitetlərinin arxeoloqları tərəfindən yaradılmış “Qafqaz İrsinin İzləməsi” tədqiqat layihəsidir.
Aerofotoqrafiyadan istifadə edərək, onlar təsdiq edirlər ki, 2023-cü ilin sentyabrında Dağlıq Qarabağın süqutundan sonra müəyyən edilmiş 452 obyektdən 57-si artıq dağıdılıb, zədələnib və ya təhlükə altındadır.
Bu dağıntının ciddiliyinə baxmayaraq, Azərbaycanın Naxçıvandakı erməni abidələrinin tamamilə dağıdılmasını Dağlıq Qarabağda da təkrarlamaq niyyətindədir.
Əslində, ola bilsin ki, o, qismən də olsa, guya “alban” mənşəyinə əsaslanaraq onları saxlamaq istəsin. Bugünkü azərbaycanlılar əslində müsəlman və türkdilli olsalar da, onların tarixi-mədəni diskursu həm də IV əsrdə xristianlığı qəbul etmiş və xristianlığı qəbul etməyən qafqazdilli əhalinin yaşadığı Qafqazın qədim Alban çarlığı ilə də bağlıdır.
O, əvvəlcə yalnız Kür çayının sol sahilindəki ərazilərlə məhdudlaşsa da, müasir Azərbaycan ərazisi ilə qismən üst-üstə düşür.
387-ci ildə Ermənistan çarlığının Sasani İranı və Roma İmperiyası arasında Ermənistan şahlığının ilk bölünməsindən sonra onun iki ən Şərq əyaləti – Artsax və Utik Qafqaz Albaniyasının tərkibinə daxil oldu.
Üstəlik, IV əsrin əvvəllərində baş vermiş xristianlaşmadan sonar başlayaraq Ermənistanla Albaniya arasında həm tarixi, həm də mədəni sahədə əlaqələr çox dərin olmuşdur.
Koryunun (442-48) və digər erməni mənbələrinin məlumatına görə, V əsrin əvvəllərində rahib Mesrop Maştots (362-440) təkcə erməni əlifbasını deyil, həm də alban əlifbasını icad etmişdir.
Xristian Albaniyasının özünün tarixi bizə əsasən erməni mənbələrindən və xüsusən 10-cu əsrin sonunda Movses Kahankatvatsi tərəfindən tərtib edilmiş Albaniya tarixi sayəsində məlumdur.
Lakin Ermənistan və qonşu Gürcüstandan fərqli olaraq, Qafqaz Albaniyası VIII əsrin sonlarına qədər əsasən ərəblər tərəfindən islamlaşdırılıb.
Sonralar bu ərazinin müsəlman komponenti türkləşdi, xristian komponenti isə əsasən ermənilərə çevrildi. Azərbaycanda hətta kiçik Udi icması belə hələ də qədim alban dili ilə birbaşa əlaqələnir.
Xristian qalmış albanların əksəriyyəti 8-ci əsrdən etibarən erməni kilsə icmasının bir hissəsini təşkil edir. Artsaxda XIII əsrdən Qarabağ adlandırılmağa başlayan Qandzasarın yepiskop iqamətgahı erməni zadəganlarından Həsən-Cəlalyan ailəsi tərəfindən idarə olunsa da, XIX əsrə qədər “Albanların katolikliyi” adını saxlamışdır.
Bir neçə əsr ərzində türk köçərilərinin getdikcə artmasına baxmayaraq, erməni zadəganları qondarma məliklər şəklində Qarabağ XIX əsrin əvvəllərində ruslar tərəfindən işğal edilənə qədər orada qaldılar.
Tarixi və mədəni kimliyin güclü davamlılığı ilə səciyyələnən Gürcüstan və Ermənistanla müqayisədə Azərbaycan əslində daha yeni siyasi qurumdur və hətta bir ad daşıyıyırdı.
Onunla 1917-ci ilə qədər yalnız İranın Şimalında olan ərazi , Araks çayının Cənubundaydı.
Artıq Sovet hakimiyyəti illərində Bakıda milli kimliyin formalaşması istiqamətində səylər göstərilirdi, bunun çərçivəsində türk mədəni dünyasına mənsub olmaqla yanaşı, Qafqaz Albaniyası ilə əlaqələrin də vacibliyi vurğulanırdı.
Bu nəzəriyyə bir çox nəşrlərdə Azərbaycan tarixşünaslığının tanınmış atası Ziya Bünyatov (1923-1997) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.
“Azərbaycanın qədim Albaniya ilə tarixi əlaqəsi əslində konkret faktdır, lakin onun indiki ərazisində xristian olan hər şeyi, o cümlədən Dağlıq Qarabağdakı çoxsaylı erməni abidələrini tamamilə alban irsi hesab edərək, çox millətçi şəkildə istifadə olunur” –deyə məqalə müəllifi yazıb.
Onun fikrincə, belə şərh tarixi-mədəni məlumatların kökündən təhrif edilməsinə əsaslanır və bunun nəticəsində Qafqaz Albaniyası ilə bağlı Azərbaycan nəzəriyyələri mahiyyətcə hər hansı elmi etibarlılıqdan kənarlaşdırılır.
“Faktiki, azərbaycanlı “alimlərin” fərziyyəsinə görə, ermənilər Qarabağa yalnız Qafqazın ruslar tərəfindən işğalından sonra, yəni 19-cu əsrin əvvəllərində gəliblər.
Açıqcası heç bir əsası olmayan bu tezis Azərbaycan tərəfindən tarixi reallığın sistemli şəkildə saxtalaşdırılması yolu ilə müdafiə olunur və təəssüf ki, geniş müdaxilə və maliyyələşdirmə sayəsində xaricdə də qəbul olunmağa başlayır.
Bu, siyasi və mədəni azadlıqlar üzrə bütün dünya reytinqlərində ardıcıl olaraq sonuncu yeri tutan, lakin enerji sərvətindən başqa cür təsəvvür edilə bilməyəcək məqsədlərə nail olmaq üçün ağıllı şəkildə istifadə edən ölkə üçün xarakterikdir.
Müşahidəçi Azərbaycanın Qafqaz Albaniyasının yenidən qurulmasını tənqidsiz qəbul edərək, “Bu siyasi vəziyyəti nəzərə almadan, xüsusən də Ermənistanla münasibətləri nəzərə almadan Azərbaycanın tarixini, mədəniyyətini və siyasətini öyrənmək həqiqətən mümkün deyil” – deyə məqalə müəllifi qeyd edib.
ilk dəfə Osmanlı İmperiyasında, indi isə Azərbaycanda bir əsrdən bir qədər çox müddət ərzində ermənilər nəinki məhv edilərək öz dədə-baba torpaqlarından qovulmuş, hətta bir əsrdən bir qədər çox müddət ərzində öz dədə-baba torpaqlarının əksəriyyətindən məhrum edilmiş, mədəniyyət irsini silmişlər ki, bu da ermənilərə qarşı yeni mədəniyyət soyqırımda iştirak etmək deməkdir.
“Bir vaxtlar Qafqazdan Aralıq dənizinə qədər uzanan xristian sivilizasiyasının abidələri hələ də məhv olmaq təhlükəsi altındadır.
Əgər Türkiyənin Şərqinə gedən yol bir əsr əvvəl vəhşicəsinə məhv edilmiş, abidələri hələ də onun böyüklüyünə qismən dəlalət edən xalqın yaddaşından keçən ağrılı yoldursa, Azərbaycan indi daha sistemli şəkildə hərəkət edir, erməni varlığının bütün izlərini məhv edir, çünki:
Təəssüf ki, bu, artıq Naxicevanda olub və ya bu gün olduğu kimi, “albanlaşma” yolu ilə Dağlıq Qarabağda baş verir və orada real dağıntılarəskik olmur.
Bakı hakimiyyətinin “alban” layihəsi Ermənistanla əlaqələrdən tamamilə məhrum olacaq Qafqaz Albaniyasını yaratmaqdır. Albaniya ermənilərin qeydləri olmadan ki, o da Ermənistanla əlaqələndirmədən tamamiylə məhrum olacaq.
Erməni yazıları olan kilsələri olmayan (bunlar silinməlidir), Xaçkarları olmayan (erməniliyi çox açıq-aşkar olduğu üçün məhv edilməlidir), orta əsr qəbiristanlıqları olmayan (qəbir daşları qədim ermənilərin mövcudluğundan xəbər verir) və s. olmayan Albaniya. heç bir halda dəstəklənməyəcək.
Bu, həqiqətən də dağıdıcı və alçaq bir layihədir və heç bir şəraitdə dəstəklənməməlidir. Üstəlik, bu ermənisizləşmiş Albaniya haqqında uydurma Bakının ictimai diskursunda təcrid olunmuş fakt deyil, əslində Ermənistan Respublikası ərazisini tez-tez “Qərbi Azərbaycan” adlandırmaqda davam edir və hətta bununla bu ölkənin mövcudluğunu şübhə altına alır.
Gördüyümüz kimi, əgər mədəni arenada Qafqaz Albaniyasının xəyalı tam uyğunsuzluğuna görə qrotesk nəticələrə malikdirsə, siyasi arenada da hörmətlə yanaşan son dərəcə təhlükəli nəticələr var ki, onları qiymətləndirməmək mümkün deyil və tarixi reallığı və erməni xalqının faciəli taleyi haqqında istənilən halda dərindən həll edilməlidir”- deyə Aldo Ferrari yekunlaşdırıb.
