Onlarla işgəncə qurbanı, xəyanətdə günahlandırılan 25 və işgəncədən ölən 9 nəfər – bu, Ermənistanın xeyrinə casusluqla bağlı Azərbaycan ordusundakı 2017-ci il sorğularının nəticəsidir. BBC “Tərtər işi”-nin qurbanlarının yaxınları ilə söhbət edib.
Nəsir oğlunun xəyanətə görə həbs edilməsindən sonra doğma kəndindən – Xaçmazdan Bakıya gəlib.
Ata şəhərin kənarındakı kiçik bir Xruşşovkanı alıb, Messengerdə qrupu yaradıb, əsgərlərin digər qohumları ilə əlaqə saxlayır, sənədlər toplayır, hüquq müdafiəçiləri və xarici diplomatlarla görüşür.
Hər dəfə o, görüşə sənədlərlə dolu çanta götürür. Onların içərisində Azərbaycan ordusunda işgəncə qurbanı olmuş yüzdən çox əsgər haqqında məhkəmə qərarları, komissiyaların rəyi və digər sənədlər var.
Əsgərlərin məhkəmələrinin bağlı qapılar arxasında keçdiyi səbəbindən bu haqda demək olar ki, heç nə bilmirdilər.
2017-ci ilin mayında Azərbaycan Baş Prokurorluğu, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti, Müdafiə və Daxili İşlər Nazirliyi birgə bəyanat yayaraq, əsgərlərin Ermənistan xüsusi xidmət orqanlarının xeyrinə casusluq ittihamı ilə tutulduğunu bildirdilər. Bütün bunlar rəsmi məlumat idi.
2017-ci ilin may və iyun aylarında kütləvi işgəncələr barədə yalnız 2019-cu ildə, işin təfərrüatları tədricən üzə çıxmağa başlayanda öyrənməyə başladı.
Hüquq müdafiəçilərinin bildirdiyinə görə, 100-dən çox əsgər və zabit işgəncə verildi, 25 nəfər uzun müddətli həbs cəzası aldı və ən azı doqquzu işgəncədən öldü.
Bu gün Azərbaycanda bu, əsgərlərin sorğu üçün gətirildiyi bölgənin adına görə “Tərtər işi” adlanır.
“Əgər etiraf etsəydi, sağ qalacaqdı”
Hüquq müdafiəçisi Oqtay Gülalıyevin sözlərincə, 9 şəxs işgəncələr zamanı öldü. Üstəlik, on beşiylə bağlı cinayət işi də açmadılar. Zərərçəkənlərdən biri zabit Ruslan Ocaqverdiyev idi.
Arvadı Ravananın xatırladığı kimi, 2017-ci ilin iyunun 15-də, səhər saatlarında o, bölmənin yerləşdiyi yerə getdi və bundan sonra zənglərə cavab vermədi.
“Sonra narahat oldum, axşama qədər zəng etdim və sonra narahat olduğum səbəbləri qonşulara söylədim”- deyə o, xatırlayır.
Daha sonra hərbiçilər ona ərinin götürüldüyünü dedi, lakin harada və niyə demədi.
“Sonra o axşam bizə onun yaralandığını dedilər, amma daha çox xırdalıqları bildirmədi, dedilər ki, sabaha qədər gözləməliyik”.
“Biz bütün gecə yatmadıq. Səhər qayınatam mənə zəng etdi, dedi ki, bölmədən bildirib ki, ərim öldü”- deyə Ravana xatırlayır.
Ölüm səbəbi məşq zamanı ürək tutması adlanıb.
“Sonra telefonu atdım, küçəyə qaçdım, baxdım ki, bütün qonşular artıq yığılmışdı, o zaman başa düşdüm ki, onlar artıq hər şeyi bilir, amma mənə deyə bilməzlər”- deyə o qeyd edir. Qonşuları ona ərinin cəsədini almağa və dəfn etməyə kömək etdilər (Azərbaycanda, müsəlman ənənələrinə görə, cənazələr ümumiyyətlə ölüm günü olur).
Həmin gün Ravana qəzəbləndi ki, məscidə gələn hərbçilər müsəlman adətinə görə cəsədin yuyulmasına icazə vermədi. Bədənin özü artıq kəfənə bükülmüş və bayraqla örtülmüşdü.
Ravana infarkt barədə xəbərə, o qədər xəstələndiyinə görə Bakıdan tibbi helikopter çağırıldığına inanmadı.
Beş gün sonra Ruslanın cəsədi qəbirdən çıxarılıb Bakıya müayinə üçün göndərildi və məlum oldu ki, ölüm “sinə xəsarəti” ilə bağlıdır.
Bu qısa ekspert hesabatının xırdalıqlarını o, dindirilənlərin məhkəməsi zamanı öyrənmişdi.
Ravana hərbi prokuroru məhkəməyə verən onlarla qurbandan biri idi. Digər əsgərlərin çıxışlarından ərinin necə işgəncəyə məruz qaldığını bildi.
“Bir köynək ilə ağzını bağladılar, boğdular, casus olduğunu etiraf etməyi tələb etdilər. Güman ki, seçim etdin: ya öl, ya da etiraf et”- deyə o, xatırlayır.
Ravana məhkəmədə ərinin işgəncəyə məruz qalan başqa bir əsgərin yalan ifadəsinin qurbanı olduğunu bildi.
Məhkəmədə ağladım, Fuad Ağayevdən (işgəncədə təqsirləndirilən şəxsdən) niyə belə etdiyinizi soruşdum və o cavab verdi:” Mənə əmr etdilər, ya mən onu öldürməliydim, ya da məni öldürərdi”- deyə Ravan söylədi.
Onun sözlərinə görə, əri çılpaq soyundu, bağlandı, bəzi dərmanlar verdi, suya qərq oldu. Bütün bunlar hakim gözünün qarşısında baş verdi, o da ölüm baş verməməsi üçün izləməliydi. Bu faktları həm məhkəmə işindəki ifadələri, həm də məhkəmə ekspertizasının nəticəsini təsdiqləyir.
“Mən Fuaddan soruşdum – sən onları kimin əmri ilə işgəncə verdiyini söylədin, o bunu aça bilmədiyini dedi”- deyə o, qeyd edir. “Mən ona deyirəm, sən, axmaq, o, erməni casusu olduğunu etiraf etdimi? O isə dedi ki, yox, əgər etiraf etsəydi, sağ qalacaqdı”.
Prokurorluqda, ərinə qarşı heç bir ittiham irəli sürmədiyini söylədi. “Sonra soruşdum ki, ərim sizin üçün nədir: inək, qoç, toyuq? Niyə və necə mənim Ruslanım bir gündə necə öldürüldü?”- deyə o, xatırlayır.
Ruslanın iki oğlu vardı. O, 32 yaşında idi.
Polislərin əhatəsiylə cənazə
39 yaşlı polkovnik-leytenant Saleh Qafarovun da iki övladı var idi. Həyat yoldaşı Natəvan söylədi ki, polis izahat vermədən onu evdən apardı.
Cəsədi yalnız ona təhvil verilənə qədər arvad iki həftə harada olduğunu bilmirdi.
Qəbiristanlıqda tabutu əhatələyən polislər ərinin cəsədi ilə tabutu açmağa icazə vermədilər, nə üçün öldüyünü demədilər və cənazəyə tələsdilər.
“Məhkəmələr başlayanda onun həqiqətən ikinci gün, işgəncədən öldüyünü bildim”- deyə Natavan söyləyib.
“Məhkəmədə məlum oldu ki, onu da işgəncəyə məruz qalan əsgərlərdən birinin ittihamı ilə tutublar. Məlum oldu ki, mayın 4-də onu tutdu, işgəncə verdi, 6-da komaya düşdü və Bakıdakı hərbi xəstəxanaya gətirildi və mayın 13-də orada öldü”- deyə Natavan xatırlayır.
Saleh əlləri və ayaqları bağlandı, suya batdı, dırnaqlarını çıxartdı, çənələrini sındırdı və ikinci mərtəbədən atdı”- deyə həyat yoldaşı məhkəmədə eşitdiklərini xatırladı. Və bundan sonra komaya düşənə qədər işgəncə verməyə davam etdilər.
Onun sözlərini həm məhkəmədə verilən ifadələr, həm də məhkəmə tibbi ekspertizasının nəticələri təsdiqləyir. Sonuncu, daxili orqanların zədələnməsini, sınıqları və dırnaqların olmamasını ətraflı təsvir edir.
Qohumların etirazı
İndi ən azı 25 nəfər yüksək dövlətə xəyanət, yüksək rütbələrə hücum və digər bir çox məqaləylə ittihamla həbsxanadadır.
Qohumları məhkəməyə verirlər, işgəncələr barədə danışırlar və Bakıda etiraz aksiyaları keçirirlər.
Onlardan biri Elbrus, müddətli həqiqi hərbi xidmət hərbi qulluqçusu Natiq Quluzadənin atasıdır. 2017-ci ilin may ayında oğlu tətil üçün evə gəlmədi. Valideynlər narahat olub hərbi hissəyə getdilər.
Orada oğlunun xəstəxanada olduğunu bildilər. Orada oğulları itkin düşən digər valideynlərlə tanış oldular. Natika xəstəxanada da deyildi.
Bir neçə valideyn birlikdə bölgənin hərbi rəhbərliyinə getdi.
Elbrus xatırladır: “50-yə yaxın zabit bizə yaxınlaşdılar, düşmən kimi danışdılar və bizi qovdular” dedi. “Biz intihar etmək ilə hədələməyə başladıq və yalnız bundan sonra onlar bizi dinləyəcəklərini vəd etdilər. Adları, soyadları yazdılar və üç gündə uşaqlarımızın harad olduğunu deməyi vəd etdi”.
Üç gündən sonra Elbrus həqiqətən də oğlu ilə telefonda danışmağı bacardı: “Mən ona deyirəm, Natiq, sənsən? Mənə de, xalların haradadır? Dedi və başa düşdüm ki, odur, sağdır.”
Beş gün sonra Natiq və qonşu kənddən olan başqa bir oğlan evlərinə qayıtdılar. Natiq yaxınlarına onun nə yaşadığını söylədi. Atasının dediyinə görə, atxadan döydür, cinsiyyət orqanlarına elektrik cərəyan tətbiq olundu, sonra beş gün komada oldu. Bu vəziyyətdə tibbi ekspertiziyası olmasa da, BBC-nin Natiqin atasının çəkdiyi və zərbələrin izləri olan fotoları var.
Elbrus deyir ki, Natq ertəsi gün bölməyə qayıtdı və müddətini tamamladı.
Sentyabr ayında Elbrusa hərbi prokurorluqdan zang etdi, soruşdu: “Siz Natiq Quluzadənin atasısınızmı? Bəli, deyirəm. Deyirlər ki, gəlsin, izahat yazsın və evə kəndə qayıtsın ”.
Natiq qardaşı Nahid ilə Bakıya hərbi prokurorluğa getdilər.
“Gecə yarısında qardaş zəng edib, Natikanın tutulduğunu və prokurorluğun qarşısında çöldə qaldığını söylədi “-deyə ata xatırladı.
Elbrus oğlu ilə prokurorluqda görüşməyə çalışdı. Əvvəlcə oğlunun nəyə görə həbs olunduğunu bilmirdi.
Görüşəndə Natiq dedi ki, ona erməni kəşfiyyatı ilə əlaqələrini etiraf etməsini söyləyib.
“Dedi ki, bizə (valideynlərə) narkotik ticarəti etdiyinə görə həbs olunduğunu söylədilər. Sərbəst buraxılmağımız üçün hər hansı bir günahı götürməyə hazır idi. İndi gördü ki, biz azadıq və hər şey yaxşıdır.”
İndi Natik yüksək dövlətə xəyanət ittihamı ilə 18 illik həbs cəzası çəkir. Natiq ailəsi, digər əsgərlərin ailələri kimi, hökmdən şikayət etməyə çalışır.
Onların işi bütün yerli məhkəmələr, o cümlədən Azərbaycan Ali Məhkəməsi tərəfindən qəbul edildi, Elbrusun sözlərinə görə, yeganə iclası ki, təxminən 20 dəqiqə davam etdi. İndi, ata bu işə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət etməyə hazırdır, çünki yerli məhkəmə hətta işgəncələr barədə iş baxmadı.
Əsgər Faiq Əhmədovun atası Əlibəy də işgəncələrdən danışdı. Oğluna 20 il həbs cəzası verildi.
Onun sözlərinə görə, məhkəmədə oğluna işgəncə verildiyini etiraf edə bilmədi. Məhkəmə, onun sözlərinə görə, işgəncə faktlarını nəzərə almadı.
Azadlıqda sağ qalanlar
İşgəncə qurbanlarının əksəriyyəti həbsxanadan qaçmağa bildi. Bəziləri artıq sağ qaldıqları və azad olduqları üçün xoşbəxtdirlər. Məhkəmə işgəncə verilmiş birbaşa sorğu icraçılarını işgəncə şərtlərinə məhkum etdi.
Bu məlumatlarda qeyd olunan mayor Fuad Ağayev kütləvi işgəncələrə görə 10 il, daha yeddi nəfərə isə daha qısa cəzalar verildi.
Hərbi Prokurorluğun mətbuat xidməti BBC-yə deyib: “Bu işə qarışanların hamısı (həbsxanada) cəzası alır, heç kim məsuliyyətdən yayınmadı.”
Ancaq kapitan rütbəsi ilə keçmiş komandiri Vaqif Abdullayev məhkəmə iddialarının nəticələrindən məmnun deyil.
Dediyinə görə, o, ac qaldı, çılpaq qaldı və soyuq su ilə sulandı, möhkəmləndirici ilə döyüldü və ona elektrik cərəyanı ilə işgəncə verdilər.
Sonra da ordudan qovdular. Məhkəmədə o, zərərçəkmiş qismində tutuldu. BBC-nin zərərçəkmiş tərəfindən təyin olunduğu məhkəmə materialları, habelə bədənində şok və elektrik yanıq izləri qeydə alınmış məhkəmə tibbi ekspertizasının rəyi var.
“Məni ittiham etmədilər, sadəcə iki ay işgəncə verdilər”- deyə o, xatırlayır: “Sonra bu idman imtahanı verməyə məcbur olduq. Əlbətdə də keçmədik. Bu, işdən azad olunmağımızın rəsmi səbəbi idi.”
Vaqif 13 yaşında hərbi məktəbə getdiyini və bütün həyatını orduya həsr etdiyini söyləyir. Bu gün işsizdir, etiraz piketlərinə gedir və Müdafiə Nazirliyinə iddia qaldırır, bütün məsuliyyətli şəxslərin cəzalandırılmasını tələb edir, onun sözlərinə görə yüksək əlaqələr üçün cəzadan qaçdılar.
“Sabah xidmətə bərpa olunsam da, hamısı (günahkarlar) oturmayana qədər onları rahat buraxmayacağam”- deyə keçmiş zabit deyir.
İnsanlar artıq danışmaqdan qorxmur
Hüquq müdafiəçisi Oktay Gülalıyev bildirib ki, kütləvi həbslərin ilk aylarında nə ictimaiyyət, nə də hüquq müdafiəçiləri baş verənlərdən heç nə bilməyib.
Sonra işgəncə və qətl barədə şayiələr ortaya çıxmağa başladı.
“Əvvəlcə valideynlərin etirazı da olmadı, insanlar qorxu içində yaşadılar və həbs edilən xainlərin, ermənilərlə işbirliyinin olduğu haqqında məlumat yayıldı. Bu məsələni araşdırmağa başladıq və keçən ildən etibarən işgəncəyə məruz qalanların qohumları ilə əlaqə saxlamağa çalışdıq”- deyə hüquq müdafiəçisi dedi.
Nəticədə, Gülalıyevin sözlərincə, yalnız məhkəmənin təsdiqlədiyinə görə, ən az 101 nəfər işgəncə qurbanı oldu, onlardan doqquzu işgəncədən öldü. BBC-nin qurbanların geniş siyahısı olan üç fərqli hərbi məhkəmənin qərarlarının surətləri var, bəzi adlar və soyadlar onlarda kəsişir, amma həqiqətən də bir neçə onlarla insan haqqında danışdığımız iddia edilə bilər.
Gülalıyev işgəncələrə məruz qalan və daha sonra xəyanətə görə məhkum edilmiş daha 25 nəfərin olduğunu söylədi. “Tərtər işi” ilə bağlı hər zaman “ən azı” deyirəm, çünki bunlar yalnız tapmaq üçün bildiyimiz insanlardır”- deyə hüquq müdafiəçisi qeyd etdi.
Gülalıyev bir qrup işdən çıxarılan hərbi qulluqçu ilə görüşdü. Onun sözlərinə görə, hələ də iki ildən çox əvvəl “Tərtər işi” zamanı işgəncə nəticəsində alınan fiziki və mənəvi xəsarətlərdən əziyyət çəkirlər.
2019-cu ilin oktyabrın 29-da, Oktay Gülalıyev Bakının mərkəzində piyada keçidində bir avtomobili vurdu. Hadisə nəticəsində ağır xəsarət aldı, komada oldu, bir neçə əməliyyat keçirdi. Dərc olunduğu anda o, hələ də ağır vəziyyətdədir və xaricdə müalicə alır.
“Qeyri-döyüş itkiləri”
2013-cü ildə Bakının mərkəzində Azərbaycan ordusunda qeyri-döyüş itkilərinə qarşı etiraz aksiyaları keçirildi və bu aksiyaların iştirakçıları iğtişaşların təşkilinə görə məhkum olundular. Məhkumlardan sonuncusu İlkin Rüstəmzadə yalnız bu il sərbəst buraxılıb.
Ordudakı korrupsiya haqqında yazan jurnalist Əfqan Muxtarlı isə, hələ də həbsdədir. O qanunsuz sərhədi keçmək və qaçaqmalçılıq ittihamı ilə 6 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Hüquq-müdafiə təşkilatları bu ittihamların siyasi sifariş olduğunu hesab edir.
Ekspertlərin fikrincə, Cənubi Qafqazdakı qonşular arasında Azərbaycan ordusu digərlərinə görə daha yaxşı silahlanmışdır. Ən son Qlobal Firepower İndeksində Azərbaycan 137 yerdən 52-ci yeri tutmuşdu. Digər tərəfdən, səmərəsizlik və korrupsiya Azərbaycanın zəif nöqtələri hesab olunur.
Azərbaycan hakimiyyəti və hökumətyönlü KİV-lər orduda problemlərin olduğunu inkar edir.
Azərbaycan ordusu, 2016-cı il aprel ayının “4 günlük müharibəsindən” sonra da tənqid olunurdu. O vaxt gedən şiddətli döyüşlər nəticəsində Azərbaycan və Ermənistan tərəflərindən onlarla insan ölmüşdü. Hərbi ekspert, ehtiyatda olan polkovniki İsa Sadıqov deyib ki, bu dörd gündə baş verən hərbi itkilər “ölkənin hazır olmadığını və döyüşməyə qadir olmadığını” göstərdi.
Onun sözlərinə görə, ordudakı korrupsiya və islahatların olmaması onun döyüş effektivliyinə təsir göstərir.
Tərtər rayonu (harda ki, bir il sonra kütləvi işgəncələr oldu) müharibə edən tərəflərin təmas xəttinin yanında yerləşir. Ekspert hesab edir ki, “Tərtər işi” 2016-cı ilin aprel döyüşləri zamanı yol verilmiş “səhvlərini gizlətmək” səbəbindən ortaya çıxdı. Ermənistanda da o günlərdə ordu tənqid edilirdi, ancaq bu, aprel döyüşlərindən bir ay sonra yüksək rütbəli hərbçilərin istefası ilə sona çatdı.
İşgəncələr – adi bir praktikadır
Azərbaycanda hüquq müdafiəçiləri 1990-cı illərin ortalarından, yəni indiki prezidentin atası Heydər Əliyevin prezident olduğundan bəri siyasi məhbusların siyahılarını təqdim edir.
Güləliyev deyir ki, bu ilin sonunadək “Tərtər işi” üzrə həbsxanada olanların da bu siyahıya daxil olma ehtimalı var.
Yerli hüquq müdafiəçiləri dəfələrlə deyiblər ki, Azərbaycanda işgəncələr adi bir hala çəvirilmişdir.
Avropa Şurasının İşgəncələrin qarşısının alınması üzrə Komitəsi nümayəndələri 2004-cü ildən bəri Azərbaycana altı dəfə səfər etmişlər.
Komitə keçən il elə qənaətə gəlib ki, “polis, digər hüquq-mühafizə orqanları və ordu tərəfindən işgəncə və pis rəftarların göstərilməsi sistematik xarakter daşıyır və geniş yayılmışdır”.
Bundan başqa, komitəyə görə işgəncə halları bəzən araşdırılmır, vəkillər və həkimlər isə, çox vaxt məhbuslar yanına buraxılmır.
Həbsdə olan hüquq müdafiəçiləri, jurnalistlər, siyasi fəallar uzun illərdir Azərbaycanda işgəncə və pis rəftar barədə danışırlar.
Məsələn, 2019-cu ilin fevral ayında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (AİHM) 10 il əvvəl həbsxanada həlak olmuş jurnalist Novruzəli Məmmədovun yaşamaq və azadlıq hüququndan, vaxtında tibbi yardımdan məhrum edildiyi və qeyri-insani və alçaldıcı rəftara məruz qaldığı barədə qərar qəbul etmişdi.
“Tərtər işi”-nə gəlincə, Azərbaycanın hərbi prokurorluğunda işgəncə hadisələrinin dinlənildiyi yerli məhkəməyə müraciət etməyi tövsiyə etdilər. Sənədlərdə göstərilən Tərtər Hərbi Məhkəməsi isə, nə yazılı sorğuya, nə də telefon sorğusuna cavab vermədi.
Azərbaycan İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilin (Ombudsman) ofisində də suallarımızı cavablandırmadılar. 2019-cu ilin oktyabr ayında Müdafiə Nazirliyi və Hərbi Prokurorluğa göndərilən suallar siyahısı olan məktublara da cavab ala bilmədik.
