Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanda Azərbaycan millətçiliyinin atası, Birinci Azərbaycan Respublikasının qurucusu olaraq anlaşılır. Rəsulzadə Azərbaycanın əsas müxalifət partiyalarının, xüsusən də Müsavatın və Xalq Cəbhəsinin siyasi atası və ideoloqu hesab olunur.
Rəsulzadənin Azərbaycan cəmiyyəti üçün böyük ilham mənbəyi olması, onun tərcümeyi-halının bəzi epizodlarını Azərbaycanda heç bir şəkildə hiss etməməyə çalışır və bəzən açıq şəkildə inkar edir.
Xüsusilə bu, Rəsulzadənin İkinci Dünya Müharibəsi illərində nasist Almaniyası ilə sıx əməkdaşlığına aiddir.
Məmməd Əmin Rəsulzadə 1918-ci ildə mayın 27-dən Azərbaycan Milli şurasının sədri olub ki, o da mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini elan edərək müvafiq qətnamə qəbul edib.
Noyabrın 19-da onun başçılığıyla Azərbaycan parlamentinin yaradılması barədə qərar qəbul edildi. Rəsulzadə 1913-cü ildən bəri rəhbərlik etdiyi Müsavat partiyasının ideoloji atası, eyni zamanda “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!” Deyən Azərbaycanın müstəqilliyinin əsas ideoloqlarından biridir.
1920-ci ildə Azərbaycan sovetləşməsindən sonra Rəsulzadə yeraltına getdi, sonra Rusiyaya (Stalinlə kifayət qədər yaxın əlaqələri olub), sonra isə Avropaya köçüb. Mühacirət illərində ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirdi. 1922-ci ildə Türkiyədə Müsavat partiyası üçün xarici büro yaratmış və azərbaycanlı mühacirləri birləşdirmək üçün işləmişdir.. O, bir neçə qəzet və jurnal (Yeni Qafqasiya (Yeni Qafqaz), Azəri Türkü (Azərbaycan Türkü), Odlar yurdu (Odlar Yurdu), Bildiriş (Qeyd) yaratdı.
Atatürk Rəsulzadəni 1931-ci ildə Türkiyədən sürgün etdi. Türk səlahiyyətliləriylə mütəmadi olaraq münasibətlərinin pisləşməsi və sonra , bu dövrdə Rusiya-Türkiyə münasibətlərinin bəzi səmimiləşməsi ilə şərtləşməklə 1931-ci ildə Rəsulzadə Türkiyədən sürgün edilir.
O, Polşaya köçür daha sonra Rumınyada təstiqlənir.
II Dünya Müharibəsindən əvvəl, hətta 1930-cu illərdə Qafqaza mühacirətin təşkilatçısı olan Rəsulzadə almanlarla (bəzi mənbələrə görə, Alman kəşfiyyatı ilə) əlaqə qurmuş və Berlinə gedir.
Maraqlıdır ki, Almaniya qoşunları Rumıniyaya hücumundan sonra Buxarestdə yerləşdirilmiş Almaniya səfirliyi Rumıniya polisinə Rəsulzadənin Almaniya xidmətində olması barədə məlumat verərək, Rəsulzadə üçün Almaniyaya çox səfər etməyi üçün sənəd hazırlaması xahişini etdi.
1942-ci ilin mayında Rəsulzadə Alman köçkünləri tərəfindən Qafqaz mühacirlərinin konfransında iştirak etmək üçün Berlinə dəvət edildi. Rəsulzadə Alman komandanlığı adından azərbaycanlı əsir və könüllülərin işə cəlb olunmasında və Azərbaycan legionunun formalaşmasında bilavasitə iştirak edirdi.
İşə qarışan digər Müsavat üzvləri, o cümlədən Azərbaycanın keçmiş daxili işlər naziri Xəlil Xasəmədov, Azərbaycanın xüsusi əks-inqilabi xidmətinin ikinci rəhbəri Nağı Şeyxzamanlı, Şəfi Rüstəmbəyli və Fuad Emircan da bu işə öz töhfələrini verdilər.
Üstəlik bəzi arxiv sənədlərinə görə Rəsulzadə təmaslarından istifadə edərək qırmızı Ordu (Mozdok, Taqanroq) tərəfindən Alman kəşfiyyatı tərəfindən təxribatçıların yenidən toplanmasına dəstək verdi.
1943-cü il mayın 28 –də Berlindəki lüks Kaiserhof otelində Rəsulzadənin təşəbbüsü ilə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunmasının 25 illiyi münasibətilə ziyafət təşkil edildi.
Müharibənin qızğın dövründə Almaniyanın paytaxtında belə bir mötəbər tədbirin təşkili Rəsulzadənin Almaniya rəhbərliyi ilə səmimi və sıx əməkdaşlığından xəbər verir.
İkinci Dünya Müharibəsi boyu nasistlərlə fəal əməkdaşlıqda Rəsulzadə Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etmək üçün fürsət axtarırdı. Ancaq almanlar müstəqil Azərbaycanın yaranmasının nasist Almaniyasının planlarına cavab vermədiyini açıq şəkildə bildirdilər.
Rəsulzadə 1943-cü ilin avqust ayında Berlini tərk edərək Rumıniyaya, sonrasa Türkiyəyə qayıtdı.
Maraqlıdır ki, 1947-ci ildə müxtəlif yerlərlə əlaqələrini istifadə edərək 3-cü Reyxə xidmət etmiş 4000-ə yaxın azərbaycanlını SSRİ-yə köçürməkdən xilas etdi.
Rəsulzadə 1955-ci ildə Türkiyədə vəfat edib. Ankaradakı Jebesi Arcy qəbiristanlığında dəfn edilib.
Rəsulzadənin qəhramanlaşdırılması
Rəsulzadə 1943-cü ilin ortalarına kimi nasist Almaniyası ilə fəal əməkdaşlıq etmişdir və Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi dövrdə, onun obrazı milli qəhrəmana çevrildi və ilham mənbəyi oldu.
Eyni zamanda, nasistlərin dəstəkçisi Rəsulzadənin qəhramanlaşdırılması dövlət həmçinin qəti səylər göstərir.
1993-cü il dekabrın 29-da Heydər Əliyev “Azərbaycanın tanınmış ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin 110 illiyini qeyd etmək”lə bağlı sərəncam imzalamışdır.Onun öğlu İlham Əliyev isə,2013-cü il noyabrın 22-də “Məmməd Əmin Rəsulzadənin və Məmməd Emin Rəsulzadənin dövlət səviyyəsiylə 130 illik yubileyi” ilə bağlı sərəncam imzalayıb..
1994-cü ildə Rəsulzadənin 110 illik yubileyi münasibətilə, 2014-cü ildə130 illik yubileyi münasibətilə ona həsr olunmuş markalar buraxıldı. Rəsulzadə 1993-cü ildə 1000 manatlıq əskinasda təsvir olunmuşdur.Müsavat Novxanıda Rəsulzadənin heykəli yaxınlığında, 31 yanvar 2016-cı ildə etiraz edir.
Bakıda təkcə Məmməd Əmin Rəsulzadə adına bir küçə deyil, həm də Bakının ətrafındakı bir kənd də var. Bundan əlavə, bu gün Məmməd Əmin Rəsulzadənin heykəlləri doğma Novxanıda, Zaqatalada və Gəncədəsə büstü qoyulub.
Rəsulzadənin Azərbaycanda qəhramanlaşdırılması i fonunda Bakının Ermənistana istiqamətlənmiş “faşizmi qəhramanlaşdırmaq” ittihamları daha çox absurd hiss olunur.
Azəri təbliğat maşını Rəsulzadənin Hitlerin Alman rəhbərliyi ilə sıx əlaqələrini, azərbaycanlıları işə götürməsini, Azərbaycan Legionunun formalaşmasına verdiyi töhfələri nəzərə almır, Azərbaycan millətçiliyinin atasını yalnız müsbət nümunədə “nümunəvi” xarakter kimi təqdim etməyə çalışır.
Beləliklə, Azərbaycan rəhbərliyinin medianı faşizmi tərənnüm edən” günahlandırması, xüsusən Garegin Njdehin fəaliyyətinin təhrif edilməsi və nasistlərlə əlaqələrin təhrif edilməsi, anti-erməni əhval-ruhiyyəsini yaymaq üçün edilən başqa bir cəhddən başqa bir şey deyildir.
Bundan başqa, azərbaycanlılar unudurlar ki, Birinci Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularının bəziləri, o cümlədən Rəsulzadə Üçüncü Reyxin rəhbərləri ilə birbaşa təmas qurmuş və görkəmli Azərbaycan legionlarının yaradılmasında iştirak etmişlər.
