5-ci hissə
NEWS.am Azərbaycan xalqının formalaşmasına, Azərbaycan dövlətinin siyasətinə, iddialara və uydurmalara həsr olunmuş silsilə dərclərini diqqətinizə təqdim edir:
“Azərbaycan xalqının formalaşması (tatarlaşmadan başlayaraq azərbaycanlaşmaya)” məqaləsinin müəllifi Artsax Prezidentinin müşaviri, tarix elmləri doktoru Davit Babayandır. Məqalələr seriyasının 5-ci hissəsini təqdim edirik:
Fəaliyyətinin ilk addımlarından Bakı sosial-demokratik təşkilatı öz fəaliyyətinin ilk addımlarından proletar beynəlmiləlçiliyi prinsiplərini təbliğ edirdi.
“Hər növ milli zəhərlənmə Bakı fəhlələri üçün yaddır. Millətləri fərqləndirmədən proletarların həmrəyliyi onlar üçün müqəddəs bir fərmandır”.
Qafqazdakı bolşevik təşkilatlarının fəaliyyəti V.İ Lenin tərəfindən yüksək qiymətləndirə tapıb. “Bizdə və Qafqazda, Lenin 1913-cü ildə yazıb -sosial-demokrat gürcülər + ermənilər + tatarlar + ruslar 10 ildən çoxdur ki, ortaq sosial-demokratik bir təşkilatda çalışır. Bu bir ifadə deyil, əksinə milli məsələnin önəmli həllidir. Yeganə həlli”.
O dövrdə bolşeviklərin üzləşdikləri ən vacib problemlərdən biri də müsəlman fəhlələrinin inqilabi mübarizəyə geniş şəkildə cəlb olunması idi. O dövrdə Bakı Komitəsi Orta Asiya, Dağıstan və Şimali Qafqazın inqilabi sosial demokratları ilə sıx əlaqələrə malik idi, onlara sosial demokratik qrup və qrupların formalaşmasına, marksist fikirlərin yayılmasına və yeraltı çap texniki avadanlıqların yaradılmasına kömək edirdi.
Partiya işçiləri Bakıdan Zaqafqaziya bölgəsinə, partiyanın Bakı komitəsinin üzvü İT üzvü Fioletov Qroznıda fəal idi və təbliğatçılar və kütləvi təbliğatçılar və hiss ediləcək qədər ədəbiyyatlar Dağıstan sosial-demokratik təşkilatlarının xahişi ilə oraya göndərildi.
Digər vacib cərəyan isə pantürkizm ideologiyasına çevrilmişdir. Şərqi Zaqafqaziya tarixinin XIX əsrin ikinci yarısından bu günümüzə qədər müəyyənləşdirən tərkib hissəsinə çevrilən pantürkizm ilə və ona qarşı aparılan mübarizə idi.
Və XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq SSRİ-nin süqutuna qədər pantürkizmin əsas geosiyasi və ideoloji rəqiblərindən biri bolşevizm və ya Sovet kommunizmi idi.Onun mübarizə sahəsi Qafqaz, Povoljie, Mərkəzi Asiya,Sibir də daxil olmaqla böyük bir ərazini əhatə etmişdir.
Burada ən vacib bölgələrdən biri də bu mübarizənin bənzərsiz cəbhəsi olan Şərqi Zaqafqaziya olub.
Pantürkizmin əsas ideyası bütün türk xalqlarının və ya türk dünyasının Türkiyənin rəhbərlik etdiyi bir dövlətə birləşməsi idi. Göründüyü qədər paradoksal olsa da, pantürkizm ideyası bir türk ideologiyası olmayıb, o Osmanlı İmperatorluğu xaricində inkişaf etdirildi.
Pantürkizm ideyaları avropalılar, ingilislər, fransızlar, alman və avstriyalı hakim dairələr və onların xüsusi xidmətləri tərəfindən icad edilmişdir.
Pantürkizmin yaranmasının məntiqi çox sadə idi. Bu siyasət eyni vaxtda iki vacib məqsədə nail olmaq üçün mühüm fürsəti təminedirdi: Birincisi, Avropada öz güclərini itirdiyinə görə Avropa güclərindən intiqam almaq istəyən Türkiyə, artıq bu ərazilərin geri qaytarılmasını özünün başlıca problemi olaraq görmədi və beləliklə Avropa ölkələrini təhdid etmədi.
Beləliklə, mümkün Türk genişlənmə istiqaməti, Avropadan və Osmanlıların əvvəllər işğal etdiyi böyük osmanlı güclərinin nəzarətində olan ərazilərdən osmanlı İmperiyasından kənarda olan əksər türk xalqlarının hakim olduğu Rusiya imperiyasına yönəldiləmə məsələsiydi.
Pantürkizm ideoloqlarından biri olan Moiz Cohen olaraq da bilinən Munis Teçinalpaya görə, 12-15 milyon osmanlı türk sivilizasiyasını yaratmaq üçün yetərli deyildi və bunun üçün Osman imperiyasından xaricdə yaşayan 40-50 milyon türkün imperiya birləşmiş dövlətə çevrilməsi məcburi idi.
Bu, öz növbəsində, böyük Avropa gücləri üçün bir geopolitik fəlakətə çevriləcəkdi və onların Avropa, Şimali Afrika, Hindistan və digər ölkələrdəki mənafeləri üçün real təhlükə yarada biləcək bir senari olan Rusiya və Osman imperiyaları arasında strateji və uzunmüddətli bir ittifaq ehtimalını istisna edərdi. Pantürizm isə bu yolda ən təsirli əngəllərdən biri idi.
Beləliklə, Osman İmperatorluğu Rusiya ərazilərinə baxmalı oldu və beləliklə, iki imperiyanın toqquşması ikisini də zəiflətdi və böyük Avropa gücləri qalib gəldi və bu, onların Türkiyə ərazilərinə əlavə ərazilərin daxil olması ilə nəticələndi.
Bu da öz növbəsində Rusiya və Osman imperiyaları arasında strateji və uzunmüddətli birliyin, böyük Avropa gücləri üçün geosiyasi fəlakətə çevrilə biləcək və Avropada, Şimaldakı maraqlarına real təhlükə yarada biləcək bir senarinin olacağını istisna edər. Bu yolda ən təsirli əngələrdən biri də o idi.
Pantürkizm bəlkə də bütün müsəlmanların birləşməsini və Osmanlı İmperiyasını fəal şəkildə təşviq edən birləşmiş İslam supergücünün yaradılmasını müdafiə edən bir ideologiya olan panislamizm mövqeyini pozmağın ən təsirli yolu idi, xüsusən Türk sultanı hələ də hökm sürən uzun illər xəlifə idi.
.İngilislər, xüsusən Hindistanda Panislamizmdən qorxurdular. İngilis İmperiyası tərəfindən Hindistanın son fəthindən sonra yerli müsəlmanlar, Osmanlı İmperiyasına siyasi ümidlərlə daha çox rəğbət göstərdilər.
Bir çox müsəlman hətta Türkiyəyə köçdü və sultanlar tərəfindən şərəfləndi. Pantürkizm birliyi və onsuz da çoxmillətli Osmanlı İmperiyasını sarsıtdı və bu supergücün geopolitik manevrini daraltdı.
Bu bağlamda, türk olmayan müsəlman əhalinin ərazilərinin ilhaqı üçün ilkin şərtlər yaradıldı, xüsusən müstəmləkəçilik prosesi bitdikdən sonra hələ müstəmləkə oluna biləcək əraziləri meydana gətirdi.
Bununla yanaşı, eyni zamanda türk faktoru da mühüm rol oynamağa davam etdi.türkizm, xüsusilə Rusiya ilə münasibətlərində, xüsusilə mümkün rus-türk birliyinin dünya siyasətindəki hərbi-strateji tarazlığı tamamilə dəyişdirə biləcəyi üçün Türkiyəyə on illərdir ehtiraslı enerjiyə alternativ verdi.
Pantürkizm ideologiyasını həyata keçirmək üçün ilk addım artıq qeyd olunan türkçülük ideologiyası idi. İlk baxışdan problemin həllinin asan olduğu görünə bilər.
Ancaq əslində bu çətin müddət idi. Təkcə “türk sözünün Osmanlı İmperiyasında təcavüzkar olduğunu söyləmək kifayətdir. Türkçülüyün kök atması ilə yanaşı, aktiv pantürkizmin təbliği də mövcud idi.
Bu proqramları həyata keçirmək üçün ilk növbədə Osmanlı İmperiyası ilə Zaqafqaziya və İran arasında ortaq bir etnik sərhəd yaratmaq və əraziləri qeyri-türk əhalidən, xüsusən də ermənilər, assuriyalılar, yunanlar, eləcə də yezidilər.
Bu, pantürkist proqramların əsas şərti idi. “Türk Ermənistanı”adlanan ərazi xüsusilə vacib oldu. İosif Stalin buna aşağıdakı tərifi verdi.
“Bu, Qərbin acgöz diplomatik istəklərinə və Şərqin qanlı inzibati təlimlərinə hələ uzun illər xidmət etmiş və xidmət edəcəkdir”.
20-ci əsrin əvvəllərində Zaqafqaziya pantürkist ideologiyanın atılmasında əsas məqamlardan biri oldu. Burada bir sıra strateji, coğrafi, etno-siyasi, iqtisadi və digər amillər birləşdi.
Zaqafqaziya Orta Asiya, , Şimali Qafqaz, İran, Povoljiedə bir körpü, bir geopolitik portal oldu. Burada qeyd olunduğu kimi, hələ nəhayət birləşmiş millət olaraq formalaşmamış böyük bir türk kütləsi var idi.
Bölgədə, xüsusən müsəlman əhali arasında dini təriqətlər də güclü idi və xüsusiylə Bakının nefti burada idi. Bu səbəbdən də bu bölgə böyük supergüclərin və fərqli ideologiyaların mübarizəsinin ən vacib mərhələlərindən biri oldu.
