“Qardman-Şirvan-Naxicevan” Ümumaməni Birliyinin prezidenti Vilen Qabrielyan vurğulayır ki, Dağlıq Qarabağ ermənilərinin, eləcə də tarixi Qardman, Şirvan və Naxicevan ermənilərinin geri qayıtmaq hüququ şəksizdir. Vilen Qabrielyan bu barədə “Armenpress”ə müsahibəsində deyib.
– Cənab Qabrielyan, may Ermənistan dövlətçiliyində və erməni xalqının həyatında bir sıra sıçrayışlı hadisələrə görə xüsusi rolu var ki, onlardan biri də Şuşinin azad edilməsidir. Günün əhəmiyyəti haqqında təsəvvürünüz necədir?
– May ayı haqlı olaraq ötən əsrin Ermənistan tarixində, ilk növbədə dövlət quruculuğu, mübarizə və ədalətin bərpası baxımından sıçrayışdır. Həm 1918-ci ili nəzərdə tuturam, Ermənistanın ilk respublikasının başlanğıcında olan May döyüşləri, eləcə də erməni xalqının mühüm töhfə verdiyi nasizm üzərində qələbə və təbii ki, həmin an Şuşinin azad edilməsi ki, həmin an artıq dəfələrlə olaraq Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən Şuşi ermənilərdən boşaldılmışdı. Günün nəsihətinin özü üç ölçülüdür: bir-biri ilə bağlı olan dövlət quruculuğu, mübarizə və ədalət bir-birini şərtləndirir və onlardan birinin olmaması arzu olunan nəticənin mümkünlüyünü zəiflədir.
– Qeyd etdiniz ki, Şuşinin işğaldan azad olunduğu an ermənilərdən boşaldılmışdı. Yəni faktiki olaraq ermənilərə qarşı növbəti etnik təmizləmə gedirdi.
– Ötən əsrdən başlayaraq bir çox digər erməni əraziləri və yaşayış məntəqələri kimi Şuşinin erməni əhalisinin də taleyinə Azərbaycan qırğınının ağır yükü düşmüşdü. Yada salmaq lazımdır ki, 1920-ci ildə Müsavat Azərbaycanın soyqırım siyasətinin memarlarından biri olan Xosrov bəy Sultanov İslam Novruz bayramı bəhanəsi ilə Şuşinin faktiki olaraq müdafiəsiz erməni əhalisinə qarşı nəhəng nizami ordu və quldur nizamsız dəstələri vasitəsilə ermənilərin evlərini yandıraraq və hətta Karkintak qaçış yolunu da davamlı atəşə məruz qoyaraq hərəkətə keçmişdir. Şuşinin 23 mindən çox erməni əhalisi ya atəşə, qırğına məruz qaldı, ya da qaçmağa məcbur oldu. 1921-ci ilə qədər statusu olduqca mübahisəli olan Şuşidə cəmi 289 erməni sayılıb. Bu, 1905-1906-cı illərdə Şuşidəki qırğınlardan sonra. kollektiv ermənilərin ilk genişmiqyaslı etnik təmizləməsi idi. 1988-1989 Şuşi növbəti dəfə depopulyasiyaya məruz qaldı ki, bu da Azərbaycanın 1988-1992-ci illərdə ermənilərə qarşı sistemli təcavüzünün epizodlarından biri idi. Buna görə də 1992-ci ildə Şuşinin azad edilməsi həm keçmişdə, həm də indiki tarixi cinayətlərin və ədalətsizliyin, erməni xalqının həyati etno-mədəni və mənəvi-milli varlığının normallaşmasının reallığı idi. Unutmayaq ki, Şuşinin yüksək mövqeyindən istifadə edən Azərbaycan qoşunları ən real terrorçu birləşmələr kimi Stepanakerti və bir çox yaşayış məntəqələrini atəşə tutub. Azərbaycanın indiki hakimiyyətindən soruşan olubmu ki, ermənilərin fiziki məhvi və məcburi köçkünləşməsi, ümumiyyətlə həyata sığmayan şərait yaradılması deyilsə, dinc yaşayış məntəqələrinin atəşə tutulmasının səbəbi nədir? Ona görə də Şuşinin azad edilməsi o demək idi ki, ətrafdakı ermənilər Azərbaycan süngüləri altında mümkün olmayan ekzistensial təhlükə olmadan yaşayacaqlar.
– Cənab Qabrielyan, 2020-ci ildə Şuşi faktiki olaraq yenidən ermənilərdən boşaldıldı. Əvvəllər belə görünürdü ki, həm Şuşi, həm də Azərbaycanın nəzarətinə keçən digər yaşayış məntəqələri ermənilərinin geri qaytarılmasını təmin etmək mümkün olacaq, lakin bu, baş vermədi. Bu gün bütün Dağlıq Qarabağın boşaldıldığı bir vaxtda Şuşinin və ümumilikdə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin geri qaytarılması baxımından hansı perspektivləri görürsünüz?
– 2020-ci ildə Şuşi də daxil olmaqla, Azərbaycanın nəzarətinə keçmiş yaşayış məntəqələrinin ermənilərin geri qaytarılmasının ayrılmaz hüququ müəyyən edilib. 9 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatın 7-ci bəndinə əsasən, “məcburi köçkünlər və qaçqınlar Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının idarəsinin nəzarəti altında Dağlıq Qarabağ ərazisinə və ona bitişik rayonlara qayıtmalıdırlar”. Lakin bəyanatın bütün digər bəndləri kimi, bu ən mühüm məqam Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilməyib. Əksinə, Azərbaycan birtərəfli nizamlama prosesinə başlayıb. Həm Şuşidə, həm də Dağlıq Qarabağında etnik təmizlənmiş erməni qaçqınlarının problemi ilk baxışda göründüyündən qat-qat mürəkkəbdir. 2023-cü ildə 19-20 sentyabr hərbi əməliyyatlarından sonra həyata keçirilən etnik təmizləmə yeni qaçqın dalğasına səbəb olub. 150.000-ə yaxın erməni qaçqın arasında ikiqat, hətta üçqat köçkünlər də var. Yəni insanlar 1988-1992-ci illərdə Bakıda, Sumqayıtda, Gandzakda yaşayırdılar, etnik təmizləməyə məruz qaldı, sonra Dağlıq Qarabağda məskunlaşdılar və oradan 2020-ci ildə bir daha köçürüldü və erməni nəzarəti altında qalan hissədə yenidən məskunlaşdılar. 2023-cü ildə isə faktiki üçüncü yerdəyişməyə məruz qaldılar. Belə bir reallıq əyani sübutdur ki, Azərbaycanın məqsədi erməni elementini Azərbaycanın nəzarətində olan və ya ola biləcək bütün ərazilərdən tamamilə çıxarmaqdır.
Qayıdış perspektivinə gəlincə, ən azı ötən əsrin reallıqlarını xatırladaraq, Azərbaycanın ermənilərə və erməniliyə qarşı apardığı soyqırım siyasətindən başqa heç bir şəkildə səciyyələndirilə bilməz, əminliklə deyə bilərik ki, bu qayıdış yalnız güclü beynəlxalq zəmanətlər altında baş verə bilər. Üstəlik, bu, təkcə Dağlıq Qarabağ ermənilərinə deyil, həm də bu tarixi ərazilərdə tarixi, etno-mədəni varlığı bir əsrdən az müddətdə tamamilə ləğv edilmiş tarixi Qardman, Şirvan və Naxicevan ermənilərinə də aiddir.
– Tarixi Qardman, Şirvan, Naxicevan ermənilərinə gəlincə, biz deyəsən həm məcburi köçkünlərlə, həm də yerli ermənilərin sayını azaltmağa yönəlmiş məkrli siyasətlə üzləşirik. Bu, necə və nə vaxt ifadə olunub?
– Bəli, məcburi köçkünlər müxtəlif Azərbaycan rejimlərinin ermənilərin fiziki mövcudluğunu ləğv etmək üçün öz alətlərində saxladıqları yeganə vasitə deyil. Ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq yerli talan, qırğın və deportasiyalarla yanaşı, istisnasız olaraq Müsavat hökumətindən tutmuş bugünkü mütləqiyyət rejiminə qədər bütün Azərbaycan rejimləri ermənilərə fiziki, iqtisadi və psixoloji təzyiqlərin müxtəlif mexanizmlərindən istifadə ediblər. Söhbət konkret olaraq Naxicevandan və Qardmandan gedir ki, burada yerli milli-mədəni obrazın daha dərin və möhkəm əsasları var idi. Üstəlik, bir faktı da vurğulamaq lazımdır ki, İkinci Dünya Müharibəsi illərində mütləq əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan Dağlıq Qarabağın 150 min əhalisinin 32%-i orduya çağırılmışdı ki, bu, Sovet İttifaqında hərbi xidmətə çağırışın orta göstəricisindən təxminən beş dəfə yüksəkdir. Bu da Azərbaycanın keçmiş liderlərinin nasizmin irqçi elitası ilə əməkdaşlıq masası arxasında əyləşdiyi haldadır. Onu da unutmayaq ki, müharibənin erməni marşallarından olan Hüvhannes Bağramyan, Hamazasp Babacanyan Qardmanın Xaçinsar kəndində, Armenak Xamperyans Şuşinin Mets Tağer kəndində anadan olublar. Başqa sözlə, ədalətli və bərabər dünyanın yaradılmasında, nasizm kimi mənfur ideologiyanın məhv edilməsində həm yuxarıda adlarını çəkdiyimiz marşallar, həm də bir çox Qardman, Qarabağ və Naxicevandan olan hərbçilər və hərbi komandirlər ölçüyəgəlməz töhfələr veriblər. Bu arada, bu gün onların nəsilləri oxşar fəlakətin qurbanı oldular. Azərbaycan soyqırımın bütün günahlarını öz üzərinə götürərək nasizmlə işbirliyindən nasizmin reprodukterinə çevrildi, lakin bu gün bütün məsuliyyəti və lazımi cəzanı çəkmədi.
– Cənab Qabrielyan, Şuşi bu gün də Azərbaycan təbliğatının diqqət mərkəzindədir və əgər əvvəllər Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı kimi təqdim olunurdusa, indi İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı elan olunub. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?
– Belə siyasət Azərbaycana heç də yad deyil. Bu, bu proses vasitəsilə mənimsənilmənin, təhrifin və aldatmağın parlaq təzahürüdür. Dağlıq Qarabağın işğalına və ermənilərin etnik təmizləməsinə qədər Azərbaycanda çoxlu şəhərlər var idi, heç biri İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməmişdisə, indi Azərbaycan prezidenti və onun ətrafı sanki “müsəlman oldular” və bunun zəruriliyini xatırladılar. İslam mədəniyyəti və onun populyarlaşması, lakin o “mömin” “müsəlman” arzusu sırf erməni varlığının köklü surətdə silinməsi və aradan qaldırılması ilə həyata keçirilir. Bu cür zəruri addımlar müvafiq beynəlxalq struktur və təşkilatlardan lazımi cavab tapmalıdır.
