Azərbaycanın Xaçen İslam məqbərəsi ilə bağlı anti-elmi bəyanatları
Azərbaycan telekanallarından birinin hazırladığı “Ağdamın İslam irsi: silinmiş səhifələr” adlı videoçarxda Xaçen (Xaçen-Dörbatlu) İslam məqbərəsi ilə bağlı yalan və anti-elmi qərəzli fikirlər səsləndirilib.
Atsaxın mədəni irsinin monitorinqini aparan monumentwatch.org saytı Azərbaycanın yaydığı daha bir saxta məlumata toxunub.
“Məqbərəyə istinad edən bütün tədqiqatçılar onun memarlığının, görünüşü və dekorasiyasının Zaqafqaziyanın xristian memarlığı ilə əlaqəsini sənədləşdirərək, məqbərəni islam və xristian incəsənət və üslublarının unikal kəsişməsi kimi təqdim ediblər. Məqbərənin memarlığına və heykəltəraşlığına daha ətraflı toxunan L. Bretanitski bu məqbərə ilə Yeğvarddakı Astvatsatsin kilsəsi-türbə arasında açıq-aşkar oxşarlıq görür. Bu oxşarlığı ilk dəfə sənətşünas T. A. İzmaylova görmüşdü.
Məqbərə elmi ictimaiyyətə yalnız sovet hakimiyyəti illərində məlum olub. Abidə dəfələrlə tədqiq edilib, onun haqqında çoxlu elmi məqalələr, təhlillər var. Bu işlərin əhəmiyyətli bir hissəsinin Sovet Azərbaycanının akademik ictimaiyyətinin nümayəndələri tərəfindən görülməsi və rus dilində nəşr edilməsi xüsusilə vacibdir. Görkəmli sovet sənətşünasları və memarları da abidəyə toxunmuşlar. Abidənin çoxlu fotoşəkilləri var.
Bunu nəzərə alsaq, Xaçen İslam türbəsi və Yeğvarddakı Astvatsatsin kilsəsinin memarlıq həlləri və xüsusilə heykəltəraşlıq kompozisiyaları ilə məqbərənin ərəb kitabəsində qeyd olunan memarın adının oxşarlığı onun Usta Şahik tərəfindən tikilməsi ehtimalı yüksəkdir.
Məqbərənin tikintisinə dair qeydlər girişin bir qədər yuxarısında yerləşir. Dəfələrlə çap olunmasına baxmayaraq, demək olar ki, bütün nəşrlərdə məqbərənin memarı və sifarişçisinin adları ilə bağlı yanlış oxunuşlar var.
Sovet dövründə məqbərəyə baxış keçirən mütəxəssislər bu faktı qeyd etmişlər. Sovet illərində nəşr olunan əsərlərdə məqbərənin memarının adı Şahbənzər, Şahənzi, hətta Şahbəgözər kimi oxunurdu. Tikinti tarixi aydındır – 1314-cü il.
Qəribədir ki, abidənin ermənilər tərəfindən dağıdıldığı və bərbad vəziyyətdə olduğu deyilir. Abidənin hər hansı fotosunda qəsdən dağıdılması və ya zədələnməsi ilə bağlı hər hansı sübut tapmaq mümkün deyil. Bu, təkcə son 20 ildə çəkilmiş fotolarda deyil, 2020-ci ildən sonra azərbaycanlıların özlərinin çəkdiyi fotolarda da çox gözəl görünür.
Rizvanovun guya ermənilərin abidənin tikintisi ilə bağlı yazılarda xələl gətirdiyini söyləməsi daha təəccüblüdür. Bu yazılar girişin bir az yuxarısında və tamamilə zərərsizdir. Üstəlik, Artsax Respublikasının hakimiyyət orqanları abidənin yanında lövhə qoyub, ərazi tez-tez abadlaşdırılıb. Burada zədələnmiş və sınmış yeganə şey ermənicə lövhədir.
Hüseynov Xaçen İslam məqbərəsinin tikilmə şəraitindən, tarixi mühitdən danışaraq, XIII-XIV əsrlərdə bölgədə hökmranlıq edən Monqol xanlığının türk olduğunu bəyan edir. Ancaq bir çox gürcü, fars, ərəb mənşələri var və13-14-cü əsrlərə aid fars mənbələrində monqol qoşunlarının hərəkəti, Kür və Araks çayları arasındakı geniş düzənlikdə monqol və ona yaxın zadəgan tayfalarının tikintiləri haqqında ətraflı sübutlar verilir.
Xaçenin islam məqbərəsini təsvir edən ekspertlər bu quruluşda İslam və Xristian mədəniyyətləri arasında əlaqə görüblər. Müəlliflərdən heç biri monqol dövrü mədəniyyətinin kənarları olan Səlcuq mədəniyyətini Hüseynov kimi primitivləşdirməyə çalışmamışdır.
Məlumatda bildirilir ki, Ağdam rayonundakı İslam türbələrinin əksəriyyəti xarab və dağıdılıb. Onların əksəriyyəti öz yerindədir, bunu Azərbaycan tərəfinin 2020-ci ildən sonrakı fotoları da sübut edir”.
