2022-ci ilin sentyabrında Azərbaycanın Ermənistana təcavüzü zamanı Azərbaycan hərbçiləri 8 (bəzi məlumatlara görə 9) silahsız erməni hərbçisini güllələyib. “Armenpress”in məlumatına görə, hadisə BBC, Bellingcat araşdırma qrupu və Human Rights Watch (HRW) beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatının jurnalistləri tərəfindən araşdırılıb. BBC hadisənin Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh danışıqlarına necə təsir edəcəyini də araşdırıb.
“Günəşin şüaları ilə işıqlandırılan təpənin zirvəsində qarşı tərəfin döyüş mövqelərini yenicə ələ keçirmiş silahlı şəxslər silah təhdidi ilə bir dəstə hərbi əsir toplayıb əllərini yuxarı qaldırıb yerdə oturmağa məcbur edirlər. Atışmalar eşidilir. Azərbaycan dilində qışqırıq eşidilir: “Vurma, Vurma”. Müharibə əsirləri düşür, onların istiqamətində atışma bir müddət davam edir”, – BBC hadisəni təqdim edir və əlavə edib ki, mobil telefonla çəkilmiş 40 saniyəlik video sosial şəbəkələrdə və Telegram kanallarında sürətlə yayılıb.
Məqalədə bildirilir ki, Ermənistan Azərbaycanı hərbi əsirlərə qarşı qeyri-insani rəftarda və məhkəməsiz qətllərdə ittiham edib. Erməni hüquq müdafiəçisi Kristinne Qriqoryan BBC-yə bildirib ki, o, bu iş üzrə materialları Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə (AİHM) göndərib. Oktyabrın əvvəlində Azərbaycan Baş Prokurorluğu əyan edib ki, ibtidai istintaq aparılır və “şübhəli şəxslərin, hərbi qulluqçuların təqsiri sübuta yetirilərsə, cinayət məsuliyyəti məsələsi həll oluna biləcər.
Kim vurub və qurban kim olub?
Daha sonra BBC videonun təhlilini təqdim edir və qeyd edir ki, yayımlanan kadrlarda azı 15 əsgər səkkiz nəfərlik (digər məlumatlara görə, doqquz) silahsız dəstəni mühasirəyə alıb, dəstənin üzvləri Ermənistan ordusunda istifadə olunan dəbilqə və uniforma geyinib.
BBC bu kamuflyajı Ermənistan silahlı qüvvələrinin yeni formaları və Ermənistan ordusunun istifadə etdiyi dəbilqələrin məşhur fotoşəkilləri ilə müqayisə edib. Hücum edən əsgərlərin forması isə Azərbaycan ordusunda istifadə olunan geyim forması ilə üst-üstə düşür. Lakin formaların üzərindəki yazılardan hücuma keçən əsgərlərin hansı bölmədən olduğunu müəyyən etmək mümkün deyil.
Bellingcat müstəntiqləri geyimlərin rənglərini müxtəlif ölkələrin hərbi geyimlərinin yer aldığı camopedia.org saytında yerləşdirilən nümunələrlə müqayisə edərkən eyni nəticəyə gəliblər.
Videonu yayan azərbaycanpərəst Telegram kanalı bildirir ki, hərbçilər Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin (XTQ) xüsusi təyinatlı dəstəsindəndirlər. BBC, HRW və Bellingcat müstəntiqləri də “Vurma” qışqıran şəxsin ana dilinin Azərbaycan dili olduğunu təsdiqləyiblər.
Əsirlərin nə baş verdiyi məlum deyil, lakin HRW-nin istinad etdiyi Berkli Kaliforniya Universitetinin professoru Rohini Haar hesab edir ki, belə məsafədən avtomatik silahlarla atəş açarkən sağ qalma şansı çox aşağıdır.
Güllələmə nə vaxt və harada olub?
Hadisənin vaxtını müəyyən etmək üçün Bellingcat müstəntiqləri peyk şəkilləri və çəkiliş yerinə nisbətən günəşin mövqeyi də daxil olmaqla, xronoloji üsullardan istifadə ediblər.
“Mövcud məlumatlar atışma tarixini dəqiq müəyyən etmək üçün kifayət deyil. Müstəntiqlərin fikrincə, hadisə avqustun ortalarından sentyabrın 13-ü səhər saat 6:00-dan 6:30-a kimi baş vermiş ola bilər. Lakin Ermənistan-Azərbaycan sərhədində sentyabr döyüşlərinin sentyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə baş verdiyini nəzərə alsaq, ən çox ehtimal olunan vaxt sentyabrın 13-ü səhər tezdən ola bilər”, – məqalədə qeyd olunur.
Reaksiya və qarşılıqlı ittihamlar
Ermənistan Azərbaycanı hərbi cinayətlərdə ittiham edərək Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Məhkəməsinə müraciət edib. Azərbaycan hakimiyyəti isə video ilə bağlı “çoxsaylı istintaq hərəkətləri” həyata keçirdiklərini və 10 cinayət işi başlatdıqlarını açıqlayıb.
Azərbaycan Baş prokurorunun birinci müavini Elçin Məmmədov istintaqın məxfiliyini əsas gətirərək BBC-nin azərbaycanca xidmətinə vəziyyəti şərh etməkdən imtina edib, lakin “videoda saxtakarlıq elementlərinin olduğunu” qeyd edib.
Bir çox müşahidəçilər Azərbaycanın keçmiş təcrübəsinə əsaslanaraq hər hansı addım atılacağına ümid etmirlər.
“2020-ci ildə tərəflər arasında hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan dərhal sonra erməni hərbçilərin işgəncələrini əks etdirən videolar yayımlandı. Azərbaycan Prokurorluğu yenə hərəkətə keçəcəyini vəd edib və bir neçə şübhəli həbs edilib, lakin istintaq uzandı və heç kim mühakimə olunmadı. 2020-ci ildə həbs olunan əsgərlərdən ən azı biri 2022-ci ildə “Vətənə xidmətə görə” medalı ilə təltif edilib”,- eurasia.org saytında dərc olunan məqalədə qeyd olunub.
Məqalədə o da qeyd olunur ki, noyabrın 8-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev İkinci Qarabağ müharibəsində qələbənin 2-ci ildönümü ilə bağlı çıxışı zamanı Şuşidə sentyabr hadisələrinin “Ermənistana dərs olmalıdır” deyərək, Bakı ilə Yerevan arasında etimadın bərpası üçün mümkün addımlar haqqında heç nə deməyib.
“Prezident Əliyevin Ermənistanı “düşmən” adlandırdığı və sentyabrdakı “öyrəndiyi dərs”dən danışdığı çıxışı məyusedici hisslər yaradır”, – Karnegi Fondunun baş elmi işçisi, Qarabağ barədə kitabın müəllifi Tomas de Vaal “Twitter” səhifəsində yazıb.
Məqalədə qeyd olunur ki, istər Azərbaycanla Ermənistan sərhədində, istərsə də Dağlıq Qarabağda Rusiya sülhməramlılarının nəzarəti zonasında hərbçilərin toqquşması və həlak olması ilə bağlı mütəmadi olaraq məlumat verilir.
BBC-nin rusça xidməti həmçinin politoloq Tiqran Qriqoryana istinadən yazır ki, Bakı fəal hərbi diplomatiya siyasəti yürüdür, Yerevan hərbi eskalasiyanın daha da artmamasını istəyirsə, Ermənistanı Azərbaycan üçün əlverişli şərtlərlə sülh müqaviləsi imzalamağa məcbur etməyə çalışır.
Məqalədə jurnalist və yazıçı Mark Qriqoryanın sözləri də var. O qeyd etdi ki, “özlərini müdafiə etmək imkanından məhrum edilmiş insanlara qarşı vəhşilikləri əks etdirən videolar Ermənistanda (azərbaycanlı) qonşular haqqında son dərəcə mənfi stereotipləri gücləndirir” ..
“Azərbaycan ictimai çıxışında insanlar nadir hallarda qonşuları haqqında müsbət fikirlər söyləyirlər. Sosial şəbəkələrdə Ermənistana hərbi təzyiqlərlə razılaşmayanlara qarşı “Satqını tanı” həştəqi ilə kampaniya aparılır. BBC-nin azərbaycanca xidmətinin müxbirləri özləri də görüblər ki, ibtidai məktəbdə necə 5-6 yaşlı uşaqlara “Düşmənə nifrət, nifrət” (başqa bir şüarla birlikdə: “Qarabağ Azərbaycandır”) şüarları səsləndirməyi öyrədirdilər”,- məqalədə qeyd olunub.
Diplomatların fikrincə, pessimizə baxmayaraq, Bakı və Yerevan yavaş də olsa, razılaşmaya doğru irəliləyir.
“Lakin sentyabr ayənda qan tökməsinə hər iki paytaxtda fərqli baxırlar. Məqalədə deyilir ki, bəziləri üçün bu, “sülh tətbiq etmək”, digərləri üçün “güc təzyiqi”dir.
Keçid ədaləti?
Hərbi əsirlərlə bağlı videodan sonra Azərbaycan cəmiyyətində müəyyən tənqidlər olsa da, geniş müzakirə olunmayıb.
“Bunun əsas səbəblərindən biri o idi ki, nə birinci, nə də ikinci Qarabağ müharibələrindən sonra hərbi cinayətlərin heç bir tərəf tərəfindən araşdırılmayıb və cəmiyyətlər bunu “yeni reallıq” kimi qəbul ediblər”, – deyə BBCInternational Crisis Group təşkiatının azərbaycanlı analitiki Zaur Şiriyev qeyd etdi.
Məqalədə o da qeyd olunur ki, millətlərarası münaqişələr yeni hadisə deyil, onların uğurla həll olunduğu yerlərdə keçid ədalət sisteminin böyük rolu olub.
Yaraları necə müalicə etmək olar?
Zaur Şiriyev hesab edir ki, sülh danışıqlarında keçid ədaləti elementlərinin tətbiqinə böyük ehtiyac var və bu, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh sazişində öz əksini tapmalıdır.
Bütövlükdə keçid ədaləti mexanizminin və xüsusilə hadisələr və təzminatlarla bağlı həqiqətin ictimai dəstəyə ehtiyacı var. Bunun üçün isə fəal vətəndaş cəmiyyəti və azad mətbuat lazımdır.
“Təəssüf ki, biz 2020-ci il müharibəsindən sonra belə bir fəallığı görmürük və bu addımlar atılmazsa, təəssüf ki, yeni hərbi cinayətlərin şahidi olacağıq”, – Şiriev qeyd etdi.
